Rzeźba powierzchni Polski - wiek, geneza

W kształtowaniu rzeźby poszczególnych regionów Polski dominujące znaczenia miały w przeszłości i mają obecnie różne procesy geomorfologiczne. Różny jest też wiek rzeźby terenu.

Najdłuższą ewolucję przeszły obszary górskie i wyżynne Polski Południowej. Stare górotwory (Sudety, Góry Świętokrzyskie) i wyżyny (Wyżyna Śląska i Wyżyna Małopolska) modelowane są od ponownego wypiętrzenia w początkach orogenezy alpejskiej pod koniec ery mezozoicznej (65 mln lat temu i dawniej). Młode góry (Karpaty) zostały sfałdowane i wypiętrzone w trzeciorzędzie (w miocenie).

W obszarach górskich przeważają typy rzeźby: pogórskiej, gór niskich i średnich. Tylko Tatry, modelowane w plejstocenie przez lodowce górskie można wyróżnić jako obszar występowania rzeźby wysokogórskiej o charakterze alpejskim. W pasie Wyżyn Polskich dominują płaskowyże i garby wyżynne. Wyróżniają się na tym tle obszary zbudowane ze skał węglanowych, w których rozwinęła się rzeźba krasowa (zwłaszcza w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, gdzie istnieje wiele ostańców wapiennych).

W Polsce Środkowej i Północnej (ale też w Kotlinie Sandomierskiej) kluczowe znaczenie w kształtowaniu rzeźby miały zlodowacenia skandynawskie, po których pozostały osady polodowcowe o dużej miąższości i lepiej lub gorzej zachowany zespół polodowcowych form rzeźby. Ogólnie obszar objęty zlodowaceniami dzielimy na: młodoglacjalny – objęty ostatnim zlodowaceniem (Wisły, wiek rzeźby <100 tys. lat), z najlepiej zachowaną rzeźbą polodowcową i staroglacjalny objęty zlodowaceniami wcześniejszymi, z zatartymi głównymi rysami rzeźby polodowcowej. Z plejstocenu pochodzą też lessy tworzące się w warunkach peryglacjalnych na wzniesieniach wyżynnych i pogórskich, w których rzeźbę modeluje erozja wąwozowa.

Na omówione obszary nakład się sieć dolinna, kształtowana do dziś przez procesy korytowe. Poza obszarami nadmorskimi i bagiennymi doliny są jedynymi regionami nadbudowywania rzeźby (agradacji). Na pozostałych obszarze kraju dominują procesy niszczące (denudacja).

Plejstoceńskie obniżenia dolinne wykorzystywane częściowo przez współczesną sieć rzeczną, częściowo zaś porzucone – pradoliny – są zapisem faz postojowych lądolodu skandynawskiego na obszarze Polski oraz kierunku odwadniania jego przedpola. Licząc od południa wyróżniamy m.in.: Pradolinę Wrocławsko-Magdeburską, Pradolinę Głogowsko-Barucka, Pradolinę Warszawsko-Berlińską i jej kontynuację w kierunku wschodnim – Pradolinę Narwi i Bebrzy, Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką i Pradolinę Redy-Łeby (Kaszubską).

W obszarze nadbrzeżnym (nad południowym brzegiem Bałtyku) obserwujemy rzeźbę kształtowaną przez niszczącą i budującą działalność fal morskich i prądów przybrzeżnych (obszar rzeźby bardzo młodej, np. jeszcze kilkaset lat temu zamiast dzisiejszej Mierzei Helskiej istniał ciąg nie połączonych piaszczystych wysepek).

Autor: dr Krzysztof Jarzyna z Instytutu Geografii UJK w Kielcach

Polecamy również:

Komentarze (0)
Wynik działania 3 + 2 =
Ostatnio komentowane
Dodajmy, że było to również ostatnie powstanie wendyjskie (słowiańskie) na terenie N...
• 2024-09-04 21:32:33
DZIĘKUJĘ
• 2024-07-31 13:21:34
I cóż miał rację Marek Aureliusz który chciał podbić Germanię uderzeniem przez Mor...
• 2024-07-06 19:45:33
O tym, że zmienne w czasie pole elektryczne jest źródłem pola magnetycznego, napisał ...
• 2024-06-27 07:25:33
ok
• 2024-06-05 13:52:17