Zewnętrzna warstwa stałej części naszej planety – litosfera, podzielona jest na bloki zwane płytami tektonicznymi lub płytami litosfery. Zgodnie z teorią tektoniki płyt te sztywne bloki mogą przesuwać się względem siebie po bardziej plastycznej astenosferze. Teoria tektoniki płyt jest obecnie jedną z dominujących teorii tłumaczących ruchy litosfery, a w szczególności obserwowane zjawisko dryfu kontynentów.
Płyty tektoniczne mogą odsuwać się od siebie (jak np. Europa od Ameryki Północnej, co potwierdzają dokładne pomiary geodezyjne), zderzać się ze sobą (w ten sposób tłumaczone jest współcześnie powstawanie gór fałdowych) lub ocierać o siebie (co tłumaczy obecność stref aktywności sejsmicznej – częstych trzęsień ziemi).
Główne płyty tektoniczne
Wyróżniane jest 7 głównych płyt tektonicznych: afrykańska, antarktyczna, euroazjatycka, indoaustralijska, pacyficzna, południowoamerykańska i północnoamerykańska oraz kilka mniejszych minipłyt (m.in. Nazca, karaibska, indyjska, arabska).
Granice między płytami tektonicznymi
Rozróżniamy trzy rodzaje granic pomiędzy płytami:
1) strefy rozrastania się litosfery (spreadingu), widoczne głównie na dnie oceanów; spreading tłumaczy istnienie grzbietów śródoceanicznych (np. ciągnącego się ponad 1600 km Grzbietu Śródatlantyckiego); grzbiety śródoceaniczne wznoszą się około 2 km nad dnem basenów oceanicznych, czasami ich najwyższe punkty wystają nad poziom morza jako wulkaniczne wyspy (np. Azory); w centrum grzbietu znajduje się obniżenie o stromych ścianach – dolina ryftowa, w dolinie ryftowej pomiędzy dwie płyty tektoniczne wdziera się magma bazaltowa rozpychając płyty na boki (świadczy o tym wzrost wieku skorupy oceanicznej w miarę oddalania się od ryftów); doliny ryftowe spotykamy też na lądzie – we wschodniej Afryce i na Islandii;
2) strefy subdukcji, w których brzeg jednej płyty litosfery wciągany jest pod drugą płytę i niszczony, strefę zderzenia dwóch płyt wyznaczają rowy oceaniczne, o głębokości przekraczającej 6 000 m p.p.m., z których najgłębszy jest Rów Mariański (10 911 m p.p.m.);
3) strefy przesuwania się dwóch płyt litosferycznych względem siebie, bez oddalania się ani przybliżania; najbardziej znanym przykładem takiej granicy jest uskok San Andres w Kalifornii.
 |
| Mapa 15 głównych płyt tektonicznych |
Z granicami płyt tektonicznych wiąże się występowanie trzęsień ziemi i wulkanów (strefy spreadingu i subdukcji). Również przyczyny ruchów górotwórczych są współcześnie wiązane z kolizjami płyt litosfery. Przykładem gór fałdowych, powstałych w sąsiedztwie aktywnej strefy subdukcji, w której skorupa oceaniczna wciągana jest pod skorupę kontynentalną, są Andy.
Orogenezy - okresy szczególnie aktywnych ruchów fałdowych
 |
| Pangea (autor: Kieff, tłum. Tomasz G. Sienicki, źródło: wikipedia.org) |
Zdarza się też, że w kolizji dwóch płyt niszczona jest tylko skorupa kontynentalna. Obecnie taka kolizja zachodzi pomiędzy płytą euroazjatycką a płytą indyjską, w rezultacie czego wypiętrzają się Himalaje.
Okresy szczególnie aktywnych ruchów fałdowych nazywane są orogenezami. Ostatnią orogenezą w dziejach Ziemi była orogeneza alpejska, w trakcie której (w kredzie i w trzeciorzędzie) powstałe z rozpadu Gondwany płyty: afrykańska, arabska i indo-australijska, zderzyły się z płytą euroazjatycką, powodując wypiętrzenie pasm górskich od Pirenejów na zachodzie, do gór Archipelagu Sundajskiego w Indonezji na wschodzie.
Wcześniejsze orogenezy ważne dla kształtowania budowy geologicznej i rzeźby Europy i Polski to: orogeneza kaledońska we wczesnym paleozoiku, kiedy doszło do kolizji kontynentów Bałtyki i Laurencji, tworząc Laurosję, oraz orogeneza hercyńska z późnego paleozoiku, kiedy zderzyły się Laurosja z kontynentem południowym Gondwaną, tworząc superkontynent Pangeę.
Teoria wędrówki kontynentów (teoria Wagnera)
Teorię tektoniki płyt poprzedziła teoria wędrówki kontynentów - od jej pomysłodawcy znana jako teoria Wegnera - stworzona w 1912 roku. Autor tej teorii założył, że w karbonie doszło do rozpadu superkontynentu, który nazwał Pangeą. Na jego istnienie wskazywało podobieństwo linii brzegowej Afryki i Ameryki Południowej oraz podobieństwa formacji geologicznych i skamieniałości paleozoicznych na tych odległych współcześnie kontynentach.Wegner nie przedstawił mechanizmu, który mógłby spowodować dryf kontynentów i dlatego na prawie 50 lat odrzucono jego idee. Powrócono do nich, gdy odkryto zjawisko rozszerzania się dna morskiego.
Teoria wędrówki kontynentów tłumaczy też historię geologiczną obszarów Ziemi. Karbońskie złoża węgla kamiennego w Polsce powstały w warunkach klimatu gorącego wilgotnego. Nie znaczy to, że w karbonie w umiarkowanych szerokościach geograficznych panował klimat gorący, ale że fragment dzisiejszego obszaru Polski znajdował się wtedy w okolicach równika.