Na dawnych mapach (XVI-XVIII w.) rzeźbę terenu przedstawiano metodą perspektywiczną lub kopczykową, od najczęstszego kształtu znaków umownych reprezentujących góry. Od XVIII wieku stosowano zaś mapy kreskowe, w których zbocza pokryte były równoległymi kreskami, tym intensywniejszymi i gęstszymi, im bardziej strome jest zbocze.
W XIX wieku opracowano metody prezentacji rzeźby terenu i stosunków wysokościowych stosowane do dziś: cieniowanie, metodę warstwicową (poziomicową) oraz metodę hipsometryczną.
Mapa poziomicowa to mapa, na której rzeźba terenu odtworzona jest z pomocą poziomic. Poziomice lub inaczej warstwice, czy izohipsy to linie krzywe łączące punkty o takiej samej wysokości bezwzględnej. Powstają one przez przecięcie powierzchni terenu płaszczyznami poziomymi, równoległymi i oddalonymi od siebie o stałą wartość wysokości bezwzględnej. Wielkość tego tzw. cięcia poziomicowego (np. co 5, 10, czy 20 m) zależna jest skali mapy oraz od deniwelacji obserwowanych w terenie. Poziomice są bardzo ważnym elementem wielkoskalowych i średnioskalowych map topograficznych i turystycznych.
W miejscach, gdzie stromość zboczy uniemożliwia czytelne poprowadzenie warstwic, rysunek poziomicowy jest uzupełniony sygnaturami/znakami skał lub krawędzi dolin. Dodatkowo na mapie oznaczona jest wysokość bezwzględna najwyższych wzniesień. Czasami na mapach turystycznych rysunek poziomic jest uplastyczniony przez dodanie efektu cieniowania. Zazwyczaj przyjmuje się, że Słońce oświetla stoki z północnego zachodu, a więc z lewego górnego rogu mapy. Najsilniej zacienione są więc stoki południowo-wschodnie.
 |
| Przykład mapy poziomicowej - fragment (Stowe, Vermont, USA) |
Analiza przebiegu izohips pozwala też wyodrębnić elementy rzeźby terenu. Jeśli wokół wzniesienia izohipsy wyginają się na zewnątrz, to największe wybrzuszenie izohips pokrywa się z osią grzbietu. Jeśli wokół wzniesienia izohipsy są wygięte do środka, to największe wgięcie izohips pokrywa się z osią doliny.
Określając stosunki wysokościowe danego terenu stosujemy w ich opisie wysokości bezwzględne i wysokości względne. Wysokość bezwzględna to pionowa odległość danego punktu od przyjętego punktu odniesienia, czyli średniego poziomu morza. Stąd wysokość bezwzględną określamy jako wysokość n.p.m., czyli nad poziomem morza. Dawniej w Rosji i współcześnie w Polsce obliczany jest na podstawie wskazań mareografu w Kronsztadzie (koło Sankt Petersburga w Rosji). Wysokość względna to pionowa odległość danego punktu od innego niż poziom morza punktu odniesienia. Najczęściej oznacza ona wysokość wzniesień nad dnem dolinnym, lub powierzchnią niziny/wyżyny bezpośrednio otaczającej wzniesienie. Różnice między najwyższym, a najniższym punktem jakiegoś obszaru (niekoniecznie szczytem i jego podnóżem) nazywamy deniwelacją tego terenu.
Obliczanie wysokości względnej na podstawie znanej wysokości bezwzględnej (i na odwrót) przewija się w testach geograficznych. Poniżej 2 przykłady takich zadań.
Zadanie 1.
Turysta startując spod schroniska na Morskim Okiem (1410 m n.p.m.) planuje zdobyć Rysy. Oblicz wysokość względną między schroniskiem a szczytem.
1. Znając wysokość bezwzględną Rysów (2 499 m po polskiej stronie granicy) odejmujemy od tej wartości wysokość bezwzględną schroniska na Morskim Okiem.
Δh = 2 499 m n.p.m. – 1 410 m n.p.m. = 1 089 m
Odpowiedź
Wysokość względna między schroniskiem a szczytem wynosi 1 089 m.
Zadanie 2
Narciarz zjeżdżając z wierzchołka wzniesienia do jego podnóża pokonał różnicę wysokości 270 m. Zjazd rozpoczynają z wysokości 652 m n.p.m. Oblicz, na jakiej wysokości bezwzględnej znajduje się miejsce gdzie kończy się trasa narciarska.
1. Od wysokości bezwzględnej, na której narciarz rozpoczął zjazd odejmujemy różnicę wysokości, którą pokonał.
h = 652 m n.p.m. – 270 m = 382 m n.p.m.
Odpowiedź
Wysokość bezwzględnej, na której znajduje się miejsce, gdzie kończy się trasa narciarska to 382 m n.p.m.
Analizując stosunki wysokościowe danego obszaru, możemy też określić spadek terenu. Jest to nachylenie powierzchni terenu względem powierzchni poziomej. Można go wyrazić podając kąt nachylenia stoku w stopniach (°) lub jako stosunek różnicy wysokości do odległości w poziomie, czyli, że dla odległości 1 km i wysokości względnej 50 m, spadek wynosi 50 m/km. Jako, że w 1 km mieści się 1000 m, spadek ten możemy wyrazić również w promilach (50‰) i w procentach (5%).