Geneza
„Noce i dnie” to czterotomowa (a sześcioczęściowa) powieść Marii Dąbrowskiej, która ukazywała się w latach 1931 – 1934. Genezę utworu komentowała sama pisarka w artykułach „Jak powstały „Noce i dnie” i „Kilka myśli o „Nocach i dniach”. Wiadomo, że pisarka wzorowała postaci powieści na wątkach autobiograficznych: prototypami Bogumiła i Barbary byli rodzice pisarki, a Agnieszki ona sama. Jednocześnie na ukształtowanie się ostatecznej wersji powieści miał wpływ romans pisarki z właścicielem pensjonatu w Jaworzu, Jerzym Czopem.
Czas i miejsce akcji
Akcja utworu toczy się pomiędzy powstaniem styczniowym (1863) a wybuchem I wojny światowej (1914), obejmuje więc dzieje kilku pokoleń szlacheckiego rodu. Partie dotyczące powstania pojawiają się jednak we wspomnieniach bohaterów, natomiast właściwe wydarzenia rozpoczynają się w latach 80. XIX wieku. Główne miejsca akcji to natomiast Krępa, Serbinów (odpowiednik rodzinnego Russowa pod Kaliszem), Borek, Pamiętów, Kaliniec (wzorowany na Kaliszu), Lozanna, Bruksela i Londyn.
Interpretacja
„Noce i dnie” to wielka wielowątkowa epicka powieść, którą można interpretować na wielu różnych poziomach. Niewątpliwie jest to arcydzieło realizmu psychologicznego Dwudziestolecia, w którym autorce udało się mistrzowsko połączyć subtelne obserwacje psychologiczne, akcenty filozoficzne i analizy socjologiczno-historyczne.
Saga rodzinna
Przede wszystkim jest to powieść-rzeka (saga rodzinna), która prezentuje skomplikowane dzieje ziemiańskiego rodu na tle istotnych wydarzeń historycznych. Dąbrowska pokazuje stopniową deklasację polskiej szlachty, która w skutek popowstaniowych represji lub zwyczajnej nieudolności traci majątki i przenosi się do miasta lub dzierżawi ziemię należąca do arystokracji. To właśnie ta formacja daje początek polskiej inteligencji. Autorka przedstawia historię zwyczajnych rodów Ostrzeńskich i Niechciców, pokazując ich codzienne troski i radości. Tworzy zatem sugestywny portret zbiorowości, a jednocześnie pokazuje ważne wydarzenia historyczne i polityczne z punktu widzenia przeciętnych, szarych ludzi.
Problematyka filozoficzno-etyczna
Niezwykle ważną płaszczyzną powieści jest jej sens ideowy i filozoficzny. Szczególny wpływ na światopogląd autorki miała twórczość Josepha Conrada i Edwarda Abramowskiego, które znajdują odzwierciedlenie w utworze. Chodzi tu przede wszystkim o dwie przeciwstawne postawy reprezentowane przez parę bohaterów: Bogumiła i Barbarę. Autorka darzy Bogumiła wyraźną sympatią, co manifestuje się w sposobie prezentacji tej postaci. O bohaterze mówi bowiem zawsze „Bogumił”, w przeciwieństwie do Barbary, która najczęściej jest nazywana „panią Barbarą”.
Bogumił to wcielenie postawy skierowanej ku światu, niejako afirmującej go we wszystkich przejawach. Postawa ta ujawnia się w jego ukochaniu przyrody, innych ludzi, empatii, a przede wszystkim w filozofii pracy. Praca nie jest tu zwykłą aktywnością, ale ma sens etyczny, jest formą nawiązywania kontaktu ze światem, a także uszlachetnia człowieka. Barbara reprezentuje z kolei postawę indywidualizmu i introspekcji. Jej aktywność jest skierowana na autoanalizę. Właściwie mamy tu do czynienia z biernością i sceptycyzmem wobec świata i innych. Jednocześnie „Noce i dnie” to powieść na temat najważniejszych egzystencjalnych problemów: przemijania, śmierci i miłości.
Problematyka psychologiczna
Równie ważną warstwą znaczeniową „Nocy i dni” jest wymiar psychologiczny. Mamy tu do czynienia z mistrzowską analizą psychiki kobiecej owładniętej przez kompleks nieszczęśliwego uczucia. Podobnie jak Róża Żabczyńska w „Cudzoziemce” Kuncewiczowej, tak Barbara Niechcic w powieści Dąbrowskiej całe życie spędza w cieniu zranionej kobiecej dumy. Józef Toliboski, największa miłość bohaterki, pozostaje dla niej postacią idealną, o której marzy przez „wszystkie noce i dnie”. Kompleks ów zostanie rozwiązany dopiero u schyłku życia bohaterki, kiedy paradoksalnie pozbawiona domu i majątku odnajdzie upragniony spokój. Jednocześnie to właśnie Barbara jest swoistym katalizatorem najważniejszych pytań powieści. Jej głębokie rozmyślania stanowią ogólną refleksję nad sensem ludzkiego losu.