„Imię róży” - geneza
„Napisałem powieść, ponieważ na to właśnie miałem chęć. Sądzę, że jest to wystarczający powód, żeby przystąpić do opowiadania (...)” – w taki, dość skrótowy, sposób Eco tłumaczy przyczynę powstania swojej pierwszej powieści (patrz: „Dopiski na marginesie Imienia róży”).
Autor szczegółowo opisuje proces twórczy, powstawanie zalążka fabuły, swoje lektury i problemy, jakie napotykał podczas tworzenia powieści. Eco podaje konkretną datę pojawienia się zamysłu dzieła – marzec 1978 roku. Przyznaje, że kluczowym elementem utworu miał być wątek otrucia mnicha. Schemat kryminału, osadzenie akcji w czasach średniowiecza, „wstawki” historyczne – te pomysły pojawiły się w drugiej kolejności. Aby utrzymać dystans względem opisywanych wydarzeń, autor zachował w powieści formę „szkatułkową”: „(...) powiadam, że Vallet powiedział, że Mabillon powiedział, że Adso powiada…”.
W zamyśle pisarza wielokrotnie zmieniał się sam tytuł dziełą. Eco podaje dwie pierwotne wersje „Opactwo zbrodni” i „Adso z Melku”. Ostateczny tytuł – „Imię róży” – został wybrany ze względu na swoją wieloznaczność (sam tytuł pochodzi z dzieła Bernarda Morliacensjusza pt.: „De contemptu mundi”).
Powieść Umberto Eco została wydana drukiem w 1980 roku. Dzieło zekranizowano w 1986 roku (reż. Jean-Jacques Annaud). Ggłówne role męskie zagrali: Sean Connery (Wilhelm z Baskerville) i Christian Slater (Adso z Melku).
„Imię róży” - czas i miejsce akcji
Akcja utworu toczy się w 1327 roku w jednym z włoskich opactw (narrator celowo unika podania szczegółowego położenia klasztoru). Fabuła obejmuje dokładnie siedem dni. Rytm wydarzeń wyznaczają godziny kolejnych nabożeństw. Są to: jutrznia, lauda, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpór i kompleta. W taki sam sposób podzielono całą opowieść.
„Imię róży” to tzw. „powieść szkatułkowa”. Właściwa historia zostaje przytoczona przez Adsa, spisującego swoje wspomnienia u kresu życia. Manuskrypt mnicha miał trafić w ręce niejakiego księdza Valleta, a przetłumaczony tekst dostał się rzekomo w posiadanie autora „Imienia róży” (takie informacje odnajdziemy we wstępie do powieści).
„Imię róży” - motywy
Motyw biedy
Ubóstwo Chrystusa to temat dysputy, jaka odbywa się w opactwie pomiędzy przedstawicielami papiestwa i braćmi mniejszymi. To franciszkanie jako pierwsi postawili tezę mówiącą o tym, że Mesjasz i jego uczniowie nie posiadali żadnego przedmiotu na własność. Podkreślenie ubóstwa Boga nasuwa konieczność jego naśladowania i odrzucenie materialistycznego podejścia do życia, co czynią właśnie franciszkanie. Z tezą polemizują środowiska związane z papiestwem.
Po burzliwej dyskusji zakończonej bijatyką, Wilhelm wyjaśnia Adsowi, że legaci papiescy nigdy nie poprą tego stwierdzenia ze względu na zamiłowanie biskupów i samego papieża do wystawnego życia (dobrym przykładem jest sam Abbon, zachwycający się skarbami opactwa).
Motyw kobiety
Jedyną kobiecą postacią, pojawiającą się w powieści jest młoda, uboga dziewczyna. Wiadomo, że sprowadzaniem kobiet do opactwa zajmuje się Salwator służący Remigiuszowi. Przypuszczalnie większość kobiet oddaje się klucznikowi w zamian za jedzenie (dziewczyna pozostawia w kuchni pakunek z sercem zwierzęcym, później zostaje przyłapana na wynoszeniu czarnego koguta). Adso spotyka młodą wieśniaczkę przypadkiem, ukrywając się w kuchni przed klucznikiem. Młody mnich jest przerażony i jednocześnie zachwycony urodą „dzieweczki pięknej i strasznej jak wojska uszykowane porządnie”. Poddaje się jej urokowi, opisując miłosne zbliżenie wersetami z biblijnej „Pieśni nad pieśniami”. Dla bohatera kobieta uosabia boskie piękno, tajemnicę i wielką pokusę. Adso przeżywa spotkanie z dziewczyną przez pryzmat obserwowanych wcześniej ilustracji do Apokalipsy (kontrastowe postaci Marii i „wielkiej nierządnicy babilońskiej”).
Motyw zbrodni
Główny motyw utworu to zbrodnia. Po przybyciu do opactwa Wilhelm otrzymuje zadanie rozwiązania tajemnicy śmierci młodego Adelmusa. Pierwszy zgon (w tym wypadku na skutek samobójstwa) niespodziewanie pociąga za sobą kolejne zbrodnie.
Franciszkanin szybko zauważa, że kluczem do rozwiązania zagadki jest biblioteka. Zeznania kolejnych postaci, własne domysły i trafna dedukcja pozwalają bohaterowi rozwikłać trudną zagadkę. Okazuje się, że za większością zgonów stoi ślepy starzec, fanatycznie broniący dostępu do niektórych ksiąg. Tą, która wzbudzała pośród mnichów żądzę wiedzy, była „Poetyka” Arystotelesa, traktująca o funkcji śmiechu. O śmierć współbraci przypadkowo zostaje oskarżony klucznik Remigiusz. Prawdziwy morderca ginie podczas wielkiego pożaru biblioteki.
Motyw śmiechu
Kolejny ważny motyw w powieści to śmiech. Krytyka śmiechu i zabawy to obsesja brata Jorge. Starzec na każdym kroku napomina mnichów, by zachowali powagę i odrzucali śmiech jako narzędzie szatana. Zakonnik uważa, że śmiech to przejaw głupoty, a wyśmiewanie osób, przedmiotów i innych elementów otaczającego świata jest równoznaczne z krytyką dzieła Bożego stworzenia.
Wilhelm odkrywa, że większość zamordowanych mnichów brała udział w dyskusji na temat roli śmiechu. Młodzi pracownicy biblioteki (w tym Adelmus zajmujący się tworzeniem karykaturalnych ilustracji) spotkali się z miażdżącą krytyką ze strony brata Jorge. Ciekawa dyskusja na temat funkcji śmiechu odbywa się w finałowym momencie powieści pomiędzy ślepym starcem i Wilhelmem. Jorge utrzymuje, że śmiech to przejaw szatańskiego działania: „(...) tutaj wywraca się funkcję śmiechu, podnosi się go do rangi sztuki, otwierają się przed nim bramy świata uczonych”. Ponadto mnich uważa, że śmiech zmniejsza strach przed śmiercią, złem i samym Bogiem – co, jego zdaniem, jest niedopuszczalne. Wilhelm oponuje, zarzucając mordercy fanatyzm i ukrywanie prawdy. Jorge umiera, zjadając karty znienawidzonej księgi i wyśmiewając swoich wrogów.
Motyw literatury
Jeden z głównych motywów powieści związany jest z księgą i literaturą „zakazaną”. Mnisi zamieszkujący opactwo poświęcają swoje życie pracy w bibliotece (według Wilhelma jest to najważniejszy księgozbiór świata chrześcijańskiego). Większość dnia spędzają w skryptorium, przekładając manuskrypty z obcych języków, mozolnie przepisując stare woluminy i zdobiąc je wymyślnymi ilustracjami. Sama biblioteka to niemalże święte miejsce. Gigantyczny księgozbiór zawiera księgi z całego świata, teksty chrześcijańskie, ale i ateistyczne.
Główny wątek utworu wiąże się z bezcennym woluminem „Poetyki” Arystotelesa (drugi tom księgi), sprowadzonym do opactwa przed wielu laty przez brata Jorge. Mnich zna wartość tego dzieła i jest jego strażnikiem. Jednocześnie uważa, że przekaz utworu jest niezwykle szkodliwy: „(...) Ta księga mogłaby nauczyć, że wyzwalanie się od strachu przed diabłem jest mądrością”.
Gdy grupa młodych mnichów odkrywa sekret księgi, Jorge postanawia ich ukarać. Karty „Poetyki” są nasączone śmiertelną trucizną, ciekawscy zakonnicy tracą więc życie wertując księgę. W finale dzieło zostaje zniszczone – Jorge wyrywa karty księgi i zjada je (nawiązanie do fragmentu „Apokalipsy św. Jana” – prorok zjada księgę podaną przez archanioła). Wolumin spłonie podczas pożaru biblioteki.
Księga symbolizuje zakazaną wiedzę, tajemnicę i mądrość.