„Wojna i pokój” - geneza
Lew Tołstoj pisał „Wojnę i pokój” przez sześć lat, w okresie od 1863 do 1869. Wcześniej tematyka konfliktu zbrojnego pojawiła się w jego twórczości w „Opowiadaniach sewastopolskich” (1855-1856), których inspirację stanowił czynny udział w wojnie krymskiej. Początkowo dzieło miało nosić tytuł „1805” i traktować o genezie powstania dekabrystów, lecz w trakcie tworzenia rozrosło się ono, dodatkowo – na Tołstoja bardzo mocny wpływ wywarła lektura pism Schopenhauera. Tołstoj postanowił zawrzeć w dziele swoje poglądy na historię oraz – pojawiającą się w tytule – wojnę jako zjawisko dziejowe i społeczne.
„Wojna i pokój” - czas i miejsce akcji
Akcja powieści toczy się w latach 1805-1812, a epilog wprowadza dodatkowo okres 1813-1820. Dzieło Tołstoja jest monumentalne i w sposób bardzo szczegółowy prezentuje życie ówczesnych Rosjan na tle wojen napoleońskich. Miejscem akcji jest głównie Imperium Rosyjskie ze szczególnym uwzględnieniem Moskwy, Petersburga oraz mieszczących się na prowincji posiadłości głównych bohaterów (np. Łyse Góry). Epizodycznie fabuła przenosi się w miejsca, gdzie odbywały się starcia wojenne (np. bitwa pod Schöngrabern toczona w ówczesnej Austrii).
„Wojna i pokój” - problematyka
„Wojna i pokój” Lwa Tołstoja to dzieło niezwykle obszerne, obfitujące w rozmaite wątki, w którym autor podejmuje kilka istotnych problemów.
Na uwagę zasługuje z pewnością sposób widzenia przez Tołstoja historii, który badacze często określają mianem „fatalizmu historycznego” (widoczne wpływy Schopenhauera). Zdaniem autora monumentalnej powieści siłą organizującą i prowadzącą historię jest tajemnicze fatum. Jego wykonawcami nie są jednostki, lecz całe masy ludzkie. Najlepszym władcą jest więc ten, kto potrafi zjednoczyć wokół siebie lud – jakby stać się jego głosem. W ten sposób Tołstoj wykazał także wyższość dziedziczenia władzy nad wybieraniem osoby jej sprawującej; ten, kto dziedziczy, jest bowiem ściśle powiązany z owym fatum.
Z pojęciem historii wiąże się wojna. W dziele Lwa Tołstoja bardzo wymowne okazuje się zwycięstwo „wojny sprawiedliwej” (obronnej, nieekspansywnej). Autor powieści otwarcie krytykował wszelkie działania zaborcze, widząc w nich wyłącznie pragnienie zaspokojenia ambicji. Dlatego też Napoleon przegrywa z Rosjanami, którzy bronili swoich terenów przed agresorem.
W tytule swojego dzieła Tołstoj postawił obok siebie antonimy: wojna oraz pokój (od rosyjskiego „mir” oznaczającego także „ład”). W książce rosyjskiego powieściopisarza bardzo ważne miejsce zajmuje zaprezentowanie właściwego porządku społecznego. Przede wszystkim uwaga czytelnika zostaje zwrócona na układ patriarchalny, w myśl którego żyje rodzina Rostowów. Chociaż mają spore długi – ich dom jest domem szczęśliwym, a dzięki pomocy życzliwych ludzi zawsze udaje im się zażegnać kłopoty. Tego typu relacja gwarantuje udane życie, co w świecie naznaczonym przez wojnę, jest naprawdę trudne do osiągnięcia.
Na przykładzie Pierre’a Bezuchowa autor przedstawił z kolei trudną drogę życiową człowieka, począwszy od ciężkiej i wytrwałej pracy nad sobą po wytworzenie istotnych, stałych wartości moralnych. Postać nieślubnego syna hrabiego Kiryła bardzo mocno kontrastuje z ówczesną arystokracją, w skład której wchodzili ludzie kłamliwi, maskujący swoje ciemne uczynki. Bezuchin po rozczarowaniu związkiem z Heleną Kuraginowna położył wielki nacisk na poszukiwanie słusznej drogi życiowej. Dzięki kontaktom z masonami, przeżyciom wojennym i naukom Karatajewa zmienił się z człowieka często ulegającego żądzom i podszeptom emocji w postać prostą, religijną i skorą do poświęceń. Dzięki temu odnalazł szczęście we wspólnym życiu z Nataszą.