TOM I
Jest 20 marca. Państwo Nilssonowie wybierają się do kościoła. Ich niegrzeczny syn postanawia zostać w domu. Ojciec poleca mu zająć się czytaniem Biblii. Chłopiec niechętnie siada do lektury, nad którą zasypia. Obudziwszy się, zauważa w izbie krasnoludka. Udaje mu się go złapać, jednak skrzat ucieka, a Nilsa zamienia w karzełka. Chłopiec traci przytomność. Gdy ją odzyskuje, próbuje w obejściu odszukać krasnoludka. Prosi o pomoc zwierzęta domowe, których mowę teraz rozumie. Te, pamiętając wyrządzone im przez małego okrutnika krzywdy, odmawiają. Nagle nad podwórkiem pojawiają się zmierzające do Laponii dzikie gęsi. Zapraszają ptactwo domowe do lotu. Wizji podróży nie może oprzeć się roczny gąsior Marcin. Zrywa się do lotu, przypadkowo unosząc w powietrze także chłopca.
Marcin próbuje nadążyć za dzikimi gęśmi, ale traci siły. Jest jednak uparty. Stado przelatuje nad Skanią, Nils przygląda się znajomym krajobrazom. Gdy lądują, chłopiec pomaga gąsiorowi dotrzeć do wody, by mógł się napić. Ptak odwdzięcza mu się rybą na kolację. Akka, przewodniczka stada, pozwala Marcinowi dołączyć do grupy, ale żąda odprawienia człowieka, którego przedstawiono jej jako Paluszka.
Gęsi nocują na lodzie. W środku nocy jedną z nich porywa lis Mykita. Chłopiec rusza jej na ratunek. Udaje mu się uwolnić ptaka i samemu schronić na drzewie. Nazajutrz gęsi latają nisko, zachęcając lisa do polowania. Tak długo go prowokują, aż ten pada ze zmęczenia.
W tym czasie rozchodzi się pogłoska o krasnoludku, który przynosił nocą młode wiewiórki matce schwytanej przez ludzi i zamkniętej w klatce. To Paluszek próbował odkupić swoje winy względem wszystkich dzikich zwierząt, którym kiedyś wyrządził krzywdę. Pragnął też, by Akka dowiedziała się o jego dobrym uczynku i pozwoliła mu lecieć do Laponii.
W Vittskӧvle, niedaleko jeziora Ӧstersjӧn, gęsi zatrzymują się na popas. Gdy na łące pojawiają się dzieci, dzikie ptaki uciekają, a Marcin daje się złapać. Niosą gęś do domu. Paluszek rusza za nimi. W ten sposób trafia na zamek, po którym nauczyciel właśnie oprowadza swoich uczniów. W jednej z chatek rolniczych odnajduje Marcina, któremu gospodyni właśnie ma przyciąć pióra. Gąsior i chłopiec wykorzystują jej zaskoczenie widokiem skrzata i uciekają.
Akka dotąd nie rozmawiała z Paluszkiem o jego przyszłości w stadzie. Wreszcie informuje go, że skontaktowała się z krasnoludkiem, który zaklął chłopca w skrzata. Przekonała go, że Nils się zmienił. Krasnoludek obiecał, że malec po powrocie do domu wróci do dawnej postaci. Chłopiec jednak nie tęskni ani za domem, ani za rodzicami. Chce zostać ze stadem.
Gęsi docierają w okolice zamku Glimminge, w którym żyją rodzime szczury czarne. Zbliża się czas tańca żurawi na górze Kulla. Bocian przynosi informację, że inwazję na zamek szykują szare szczury przybyłe do Szwecji przed laty z Niemiec. Mają zamiar wykorzystać nieobecność „gospodarzy”, którzy także wybierają się na górę Kulla. Akka postanawia zapobiec inwazji. Od sowy Płomiennookiej otrzymuje magiczny flet służący do wabienia szczurów. Gdy szare opanowują zamek i dobierają się do zapasów zgromadzonych przez ludzi, Paluszek rozpoczyna grę na instrumencie i wyprowadza gryzonie daleko od Glimminge.
Na górze Kulla odbywa się spotkanie zwierząt. Swoimi umiejętnościami chwali się ptactwo leśne, walki staczają jelenie, taniec godowy prezentują żurawie, a lisy odbywają sąd nad Mykitą, który zostaje skazany na wygnanie za zakłócenie czasu zabawy atakiem na gęsi.
Stado dociera do krainy Blekinge, gdzie ponownie spotyka Mykitę. Lis próbuje upolować gęś, by zemścić się za wszystkie upokorzenia. Do walki prowokuje inne drapieżniki – wydrę i kunę, ale za każdym razem Paluszek w porę interweniuje, odstraszając agresorów i alarmując towarzyszy podróży. Mykita jest gotów dać gęsiom spokój, jeśli oddadzą mu chłopca. Akka jednak odmawia.
W czasie pobytu w Karlskronie Paluszek wyrusza na spacer po mieście, podczas którego towarzyszą mu założyciel miasta Karol XI (postać pomnikowa, która ożyła wzburzona niegrzecznym spostrzeżeniem malca na temat swej twarzy) i Rozenbom, dawny sternik szwedzkiego okrętu, dziś – drewniana figura, do której można wrzucać datki dla ubogich. Wszyscy docierają do muzeum, w którym podziwiają modele statków budowanych w Szwecji oraz poznają historię szkutnictwa.
Gęsi, jak przedstawiciele wielu innych wędrownych gatunków, zatrzymują się na popas na wyspie Ӧland. Wybierają to miejsce, by zmylić Mykitę. Na wyspie Marcin poznaje śliczną gąskę ze zranionym skrzydłem, Miluchnę, którą ratuje od śmierci głodowej. Paluszek nastawia jej kości i ptak odzyskuje siły. Malec słucha także opowiadanej przez jednego z pasterzy legendy o powstaniu wyspy, której początek miał dać ogromny motyl.
Gdy stado opuszcza wyspę, szaleje burza. Schronienie znajduje w jaskini na Małej Wyspie Koralowej. Mieszkają tam dzikie owce. Skarżą się na terroryzujące je lisy, z którymi właściciele wyspy nie potrafią sobie poradzić. Paluszkowi i Marcinowi udaje się zwabić drapieżniki do głębokiej szczeliny skalnej. Chłopiec zostawia latarnikowi wiadomość o uwięzionych lisach.
Bocian Klekot zabiera karzełka w miejsce, gdzie według legendy znajdowała się kiedyś Vineta. Za sprawą czarów Paluszek wkracza do miasta, podziwia jego architekturę i bogactwo. Kupcy ofiarują mu kosztowności, on jednak nie ma czym zapłacić. Gdy miasto znika, Klekot wyjawia, że chciwi i zarozumiali mieszkańcy zostali w odległych czasach ukarani – Vineta została zatopiona. Raz na sto lat wyłania się z morza, a mieszkańcy mają szansę coś sprzedać, by znów wrócić do życia. Paluszek jest zrozpaczony, że nie udało mu się pomóc kupcom.
Stado przelatuje nad Gotlandią. Paluszek przygląda się miastu Visby i porównuje go z pyszną Vinetą. Akka postanawia ominąć Smӓland, krainę, którą Paluszek zna z opowieści pochodzących stąd gęsiarków. Miała być to kraina stworzona, za zgodą Boga, przez św. Piotra. Chciał on dać jej dużo ciepła, więc spiętrzył kamienie, które przysypał cienką warstwą ziemi. Gdy ziemię wypłukały deszcze, ukazały się nagie szczyty skalne. Bóg postanowił stworzyć człowieka, który poradziłby sobie w tym trudnym terenie – wesołego, mądrego, przedsiębiorczego, odważnego i pracowitego.
Paluszek zostaje porwany przez bandę wron pod dowództwem Pędziwiatra. Ptaki znalazły garniec ze srebrnymi monetami, lecz nie mogą go otworzyć. Lis Mykita radzi im odnaleźć Paluszka. Gapa, wrona z podupadłego rodu władców Białopiórych, otacza chłopca opieką, ostrzega przed planem lisa, który za udzieloną radę zażądał głowy chłopca. Przy garncu dochodzi do sporu i Pędziwiatr ginie nadziany na nóż karzełka. Paluszek rozsypuje srebrne monety, by odwrócić uwagę wron. Gapa unosi go w bezpieczne miejsce – do maleńkiej chaty. Nazajutrz dociera tam Mykita, któremu drogę wskazała żona Pędziwiatra, Wietrznica. Aby przepłoszyć drapieżcę, chłopiec wznieca pożar. Udaje mu się opuścić chatę, ponieważ drzwi otwierają znajomi – gęsiarka Aza i Mats, którzy jednak nie rozpoznają w skrzacie Nilsa. Chłopiec ma wyrzuty sumienia z powodu zniszczonego mieszkanka. Przysięga sobie, że kiedyś tę krzywdę wynagrodzi.
W pobliskim gaju spotyka Marcina i Miluchnę. Nocleg znajdują w oborze ubogiego obejścia. Krowa prosi, by ją wydoić, napoić i nakarmić, ponieważ jej gospodyni jest bardzo słaba. Okazuje się, że staruszka nie żyje. Krasula opowiada Paluszkowi historię jej życia. Do śmierci męża powodziło jej się wspaniale. Potem sama zajmowała się gospodarstwem i dziećmi oraz wnukami. Wszyscy jednak wyemigrowali do Ameryki, a ona została sama. Paluszek zamyka jej powieki i krzyżuje ręce na piersi. Pierwszy raz tęskni za rodzicami. Na górze Taberg Marcin, Miluchna i Paluszek dołączają do stada. Wspólnie lecą dalej.
Paluszek uwalnia kaczora Jarro, którego ludzie postrzelili, wykurowali, oswoili i który teraz służy im za wabik na dzikie kaczki. Za ptakiem tęskni mały Ole. Na poszukiwania ptaka wyrusza starą łodzią. Gdy krypa nabiera wody, Jarro wzywa na pomoc Paluszka. Wspólnie udaje im się ocalić dziecko. Matka jest przekonana, że zniknięcie Ole to kara za plany osuszenia jeziora Takern, dzięki czemu gospodarstwo jej i męża mogłoby znacznie się powiększyć. Nazajutrz przekonują mieszkańców, że należy odstąpić od projektu. Odnajdują też synka.
Nocą Paluszek podsłuchuje rozmowę dwóch rybaków. Jeden z nich opowiada legendę o krainie Östergötland. Pewien wieśniak wypytywał wieszczkę z dworu Ulfasa o przyszłość krainy. Ta opowiadała mu o tym, co kolejno będzie dziać się na tych ziemiach. Powstaną tu klasztory, katedry, zamek, potem huty i kuźnie, odkryte zostaną lecznicze źródła.
Stado dociera do Kolmarden, gdzie niegdyś mieściła się kopalnia rudy żelaza. Mieszka tu pies Karo słynący niegdyś z dręczenia zwierząt i zabijania jagniąt oraz kur. Miał zostać zastrzelony w lesie. Idąc na śmierć, przypomniał sobie o łoszy, którą zwabił na bagno. Zerwał się z postronka i pobiegł sprawdzić, czy zwierzę żyje. Właściciel, który ruszył za psem, odnalazł martwą samicę, ale udało mu się uratować jej młode. Pies w nagrodę uszedł z życiem. Wkrótce zaprzyjaźnił się z łosiem Szaraczkiem, a gdy zwierzę zostało sprzedane do ogrodu zoologicznego, wyprowadził je do lasu. Pokazał mu miejsca niebezpieczne, pastwiska oraz stado. Szaraczek wygrał walkę ze starym Rogaczem i postanowił zostać wśród swoich. Przypadkiem zabił starego węża Niezawadę. Jego towarzysz Niezarada poprzysiągł zemstę. Za jego sprawą ptaki przestały jeść gąsienice mniszków, które niszczyły drzewa. Nawet ludzie nie byli w stanie zaradzić katastrofie. Sytuacja wróciła do normy, gdy Szaraczek dowiedział się o przyczynie inwazji mniszków i postanawił opuścić las.
Niezaradę kamieniem zabija zaatakowany Paluszek. Dochodzi do spotkania Karo z gęśmi. Akka opowiada mu o okolicznościach śmierci Szaraczka, którego wytropili myśliwi.
W Djulӧ Paluszek poznaje historię dawnego właściciela tych ziem, pana Karola, który niegdyś nie okazał współczucia ciężko pracującemu kopaczowi i za karę był po śmierci skazany na niekończącą się pracę. Karzełek nagle znajduje się w słynącym z urody ogrodzie Karola, odwiedza pałac Eriksberg, zamek Vibyholm, warsztaty w Eskilstuna, zamki Gripsholm oraz Hӧrningsholm.
W okręgu Nӓrke krążą legendy o Latawicy z Yzӓtter, wiedźmie lubiącej płatać figle ludziom chciwym i samolubnym. Gdy Paluszek dociera tam z gęśmi, szaleje ulewa. Zwierzęta prowadzone na targ mokną niemiłosiernie. O pomoc chłopca prosi zabiedzony koń. Obejście jego dawnego właściciela, wielkiego skąpca, jest puste i zamknięte na klucz. Zwierzę chciałoby tam wprowadzić swoich towarzyszy. Karzełek rozgląda się po podwórzu, gdy nagle wicher otwiera drzwi do wielkiej obory. Szkapa chroni się pod dachem, a Paluszek rusza po pozostałe zwierzęta. W tym czasie właściciel rozpamiętuje dawne czasy. Wspomina ukochanego konia, którego ojciec sprzedał oraz wdowę, która straciła dom za długi względem ojca. Dobre serce zwycięża jednak nad wpojoną przez ojca chciwością. Gospodarz pozwala matce przygarnąć dwie córeczki wdowy, które zostały żebraczkami. Zgadza się też, by zwierzęta odpoczęły pod jego dachem, a starego konia przyrzeka odkupić.
Tymczasem Aza i Mats podążają na północ Szwecji. Wędrują przez rozmarzające jezioro. Gdy kry pękają, przylatuje stado gęsi. Głos Paluszka instruuje dzieci, jak bezpiecznie dotrzeć na ląd. Aza zostawia na brzegu drewniany sandałek, który wcześniej spadł z nieba i na którym dzieci odkryły wyryte nazwisko właściciela – znanego im Nilsa.
Stado dociera do kolejnej krainy – Vӓstmanland. Legenda głosi, że olbrzymka, dawna pani tych ziem, podzieliła je na trzy części dla swych synów. Prawdziwe bogactwo (pokłady żelaza, srebra i miedzi) kryła najbardziej niepozorna z nich. W czasie przelotu Paluszek przygląda się okręgowi górniczemu - jego żelaznej kolei, kopalniom, hutom, osadom górniczym. Silny wiatr strąca go z grzbietu Marcina. Malec ląduje w łapach niedźwiedzi. Stanowi zabawkę dla młodych. Wieczorem do jaskini wraca ojciec niedźwiedzi, który poszukuje dla rodziny nowego lokum. Tu bowiem zagrażają im ludzie z osady górniczej. Gdy orientuje się, że Paluszek ma zapałki, próbuje zmusić go do podpalenia kuźni. Chłopiec jednak odmawia, lecz uchodzi z życiem, bowiem ostrzega niedźwiedzia przed ludźmi ze strzelbami. Wrócić do gęsi pomaga mu orzeł.
W krainie Dalarna Paluszek słucha legendy o rzece Dalӓlven powstałej z połączenia dwóch dumnych potoków. Tam też poznaje historię kopalni w Falun. Opowiada ją uwięziony w chatce siarczanej kruk Bataki. Pomaga mu Nils – dostaje się do wnętrza chaty przez komin i od środka drąży otwór w ścianie, by uwolnić przyjaciela. Niegdyś mieszkał tu olbrzym, który ziemie podzielił między córki. Silniejsza i okrutniejsza otrzymała 2/3 (tzw. część synowską), młodsza i wrażliwsza – 1/3. Przysięgły zabić każdego, kto odkryje złoża miedzi. Któregoś dnia dokonuje tego prosty chłop. Przekonuje jednak dobrą olbrzymkę, by darowała mu życie i bierze górę w posiadanie. Szybko się wzbogaca. Kolejni jego potomkowie powiększają kopalnię i pogłębiają ją do tego stopnia, że praca w Falun zaczyna uchodzić za niezwykle niebezpieczną. Wszyscy, którzy próbują wydobywać rudę z części drugiej siostry, giną. Paluszek marzy, że odnajdzie złoże i zyska majątek. Uwolniony Bataki, w trosce o życie przyjaciela, odmawia wskazania miejsca, gdzie pozostały nietknięte złoża miedzi.
TOM II
Paluszek podziwia sobótkowe ogniska. Słucha opowieści Krystyny z Moore, która wspomina rok 1845, kiedy to rozpoczęła swoją emigrację zarobkową, oraz kolejne „głodne” lata.
Wody w jeziorach wzbierają, co grozi powodziami. Mykita prosi gołębia, by przekazał Akce, iż łabędzie, którym woda porwała gniazda, potrzebują pomocy Paluszka. Gęsi spotykają się z łabędziami. Zostają jednak wykpione i przepędzone przez dumne ptaki. Lis natomiast osiąga swój cel – udaje mu się zbliżyć do stada. Poluje na Paluszka. Chłopiec ucieka i o pomoc prosi podwórzowego psa, któremu zdejmuje obrożę. Zwierzęciu udaje się złapać lisa, dzięki czemu Paluszek może przywiązać Mykitę do budy.
Garbata staruszka opowiada dwojgu dzieciom podanie o Upplandii, która, będąc ubogą krainą, poprosiła inne o dary. Otrzymała to, co inne krainy uznały za niepotrzebne – góry, rzeki, bagniste łąki, zatoki, pagórki. Spożytkowała je jednak tak, że stała się bogatym regionem – z kopalniami, portami, żyznymi łąkami. Jako najmądrzejsza kraina zasłużyła na zbudowanie na jej terenie stolicy.
W uniwersyteckiej Uppsali niezwykle lubiany student otrzymuje od kolegi rękopis poświęcony historii miasta. Ma zrecenzować pracę i oddać tekst autorowi. Niestety w wyniku przeciągu traci większość kartek. Właściciel martwi się, że jego książka jest marna i zapada na zdrowiu. Nieostrożny student nie wie, jak przyznać się do utraty rękopisu. Tymczasem Bataki odwiedza Paluszka, któremu chce wynagrodzić zatajenie informacji o części synowskiej. Daje mu jednak szansę powrotu do ludzkiej postaci. Paluszek musi tylko znaleźć kogoś, kto chciałby się zamienić z nim miejscem. Kruk zabiera skrzata do studenta. Nils i młodzieniec rozmawiają. Student jest tak zrozpaczony, że chętnie wszedłby w skórę krasnala, byle tylko zapomnieć o problemach. Paluszek nie wykorzystuje jego nieszczęścia, przeciwnie – postanawia pomóc. Przekonuje kruka do zebrania kartek, dzięki czemu student odzyskuje radość życia.
Na prośbę Miluchny stado kieruje się w jej rodzinne strony. Siostry gąski – Złotooka i Pięknopiórka boją się, że na jaw wyjdzie, iż to one są winne zwichnięcia siostrze skrzydła. Zazdroszczą jej narzeczonego – białego gąsiora. Najpierw próbują go otruć, potem sugerują, że jest zaczarowany, wreszcie prowokują go do walki z orłem. To ten sam orzeł, który niegdyś pomógł Paluszkowi. Jednej z sióstr udaje się uwięzić Miluchnę w chacie rybaka. Próbuje zająć jej miejsce w stadzie. Gdy gęsi się orientują, Pieknopiórka porywa Paluszka, jednak upuszcza go, gdy rozlega się strzał. Malec wpada wprost w ręce rybaka, który chce go sprzedać dyrektorowi muzeum w Skansen pod Sztokholmem. Kupuje go jednak stary dozorca Klemens Larsson. Nils jest zmuszony przyrzec posłuszeństwo temu człowiekowi. Zgadza się zostać w Skansen do czasu, aż dostanie jedzenie w niebieskiej miseczce.
Nils ma okazję wysłuchać legendy o powstaniu stolicy. Niegdyś w te rejony przypłynął rybak. Nocą przyglądał się syrenom, które przybyły tam w foczych skórach. Jedną ze skór ukrył. Jej właścicielka rozpaczała, ponieważ nie mogła wrócić do wody. Zabrał ją do siebie i otoczył opieką. Syrena zgodziła się zostać jego żoną. W dniu wesela wyznał jej prawdę o skórze. Gdy pokazał ją narzeczonej, ta szybko ją założyła i wskoczyła do wody. Rybak cisnął za narzeczoną oszczepem. Nagle woda zalśniła. Obmywając brzegi, czyniła je pięknymi. Od tej pory zaczęli się tam osiedlać ludzie, a król wybudował twierdzę. Wyspy pospinano mostami.
Przed laty Akka uratowała pisklę orła, którego rodzice zaginęli. Przynosiła młodemu ryby, opiekowała się nim, pokochała jak własne dziecko. Orzeł dorastał w przekonaniu, że jest dziką gęsią. Zachowywał się jak one do czasu, aż dojrzał. Wtedy uświadomił sobie, że jest drapieżnikiem i musi żyć jak drapieżnik. Porzucił więc stado, ale przysiągł, że nigdy nie tknie żadnej gęsi.
Gorgo zostaje schwytany przez ludzi i uwięziony w wolierze w Skansen. Uwalnia go Paluszek. Sam jednak postanawia pozostać, związany przyrzeczeniem. Nie wie, że Klemens, odchodząc z muzeum, polecił kupić skrzatowi niebieską miseczkę. Człowiek, któremu powierzył to zadanie, nie znalazł niebieskiej i nabył białą. Gorgo jednak wraca do Skansen i porywa chłopca. Ten źle czuje się ze świadomością złamanej przysięgi. Orzeł proponuje, by odnaleźć Klemensa i wyjaśnić z nim sprawę. Wyruszają więc w podróż.
Paluszek widzi dzieci sadzące drzewa na pogorzelisku na zboczu góry. Obserwuje wypęd bydła do lasu. Odnajduje też Klemensa. Mężczyzna rywalizuje z Bernardem – ten, który opowie ciekawszą historię, otrzyma szalik od jednej z pasterek. Bernard snuje opowieść o proboszczu, który na górze Blacksasen brał udział w noworocznym spędzie zwierząt dzikich i domowych, w czasie którego Duch Lasu naznaczał te zwierzęta, które w ciągu roku padną łupem drapieżców. Klemens zaś opowiada o spotkaniu z królem i krasnoludkiem oraz o zamiarze uwolnienia skrzata.
Lecąc nad Medelpad, Nils obserwuje pracę flisaków oraz tartaki. Gdy orzeł przekracza granicę Angermanlandu, chłopiec odczuwa głód. Ptak zniża lot. Chlebem z drapieżcą dzieli się piękna wieśniaczka. Malec obiecuje sobie, że wróci tu, by się jej odwdzięczyć. W czasie posiłku orientuje się, że las płonie. Ucieka jak inne zwierzęta, podczas gdy ludzie walczą z pożogą.
Nad Vasterbotten Nils przypomina sobie usłyszaną jeszcze w Skansen opowieść o północnych krainach Szwecji. Ptaki z południa szukały nowych terenów do zasiedlenia. Wyprawiły na rekonesans pięciu przedstawicieli – mewę, pardwę, głuszca, skowronka i poświerkę. Każdy z ptaków odwiedził inny region. Z ich opowieści wyłonił się obraz Szwecji zróżnicowanej pod względem ukształtowania terenu i przyjaznej ptactwu.
Nils i Gorgo docierają do Laponii, gdzie do lęgu przygotowują się dzikie gęsi, między innymi stado Akki. Chłopiec opowiada przewodniczce swoje przygody. Mówi o Mykicie, który po uwiązaniu przy budzie trafił do Skansen, skąd został wykupiony i przeniesiony na wyspę, gdzie wcześniej wytępiono wszystkie lisy. Dzięki temu zyskał wolność, ale nie zagraża już stadu.
W lapońskim Malmberget Aza i Mats natrafiają na ślad ojca. W czasie odstrzału w tamtejszej kopalni chłopiec zostaje ranny. Traci wiele krwi i umiera. Aza chce uczcić brata. Za zaoszczędzone pieniądze szykuje uroczysty pogrzeb. Przedsięwzięciu przeciwny jest inspektor, ale ulega woli dziewczynki po wysłuchaniu historii życia małego, lecz niezwykle odważnego i samodzielnego Matsa. Dzięki odwadze i uporowi Aza dociera do lapońskiej osady, gdzie przebywa jej ojciec.
Nastaje październik. Gęsi wracają na południe. Stado opuściło sześć młodych gęsi, ale przybyły 22 gąski wyklute tego lata. Ptaki wracają przez Jӓmtlandię. Jedną z nocy Nils spędza na wieży na szczycie góry Ӧstberg. Rankiem dociera tam wycieczka i skrzat ma okazję wysłuchać legendy o krainie. Powstała ona na skutek podstępu. Gdy była jeszcze płaską wyżyną, mieszkał tu olbrzym z żoną. Któregoś dnia w ich zagrodzie pojawił się rycerz Siłacz z ludu Azów walczących z tymi, którzy zaniedbywali ziemię. Przyjąć gościa postanowiła pani domu. Skłoniła Siłacza do wykonania kilku prac, których efektem było powstanie jezior, pagórów i żyznej gleby.
Ze szczytu góry zabiera Paluszka kruk Bataki. Przelatują nad słynącym z wilków Härjedalen. Bataki opowiada historie o mieszkańcach tych ziem. Wyznaje też, jak naprawdę brzmiały słowa krasnoludka dotyczące warunku, jaki musi spełnić Nils, by odzyskać ludzką postać. Chłopiec ma sprowadzić bezpiecznie do domu Marcina (o czym wie), aby jego matka mogła go zarżnąć. Nils jest poruszony tą wiadomością.
W czasie popasu Paluszek słucha opowieści Fina o krainach Vӓrmland i Dalsland. W Vӓrmlandzie trafia do dworku Marbacka. Przebywa tam akurat pewna pisarka, która podjęła się zadania napisania podręcznika szkolnego o Szwecji. Ponieważ w mieście nie mogła znaleźć natchnienia, powróciła do rodzinnej posiadłości, lata temu sprzedanej, dziś nieco podupadłej. Chce swą książkę rozpocząć od opisu krainy, w której się urodziła, oraz opisać dzieciom wszystkie wiejskie zajęcia. Cieszy ją spotkanie z krasnoludkiem, który przemierzył całą Szwecję.
Akka ofiarowuje Nilsowi złoto, które niegdyś odkryła na jednej z tutejszych wysp. To dowód wdzięczności za wszystkie dobre uczynki chłopca. Wyznaje też, ze odwiedziła gospodarstwo jego rodziców, a od krasnoludka dowiedziała się, że rodzice popadli w długi (ojciec poręczył za brata, kupił też konia, który okulał) i grozi im utrata gospodarstwa. Chcieliby, by syn wrócił do domu.
Przelot nad Bohuslänem daje możliwość obserwowania ławicy śledzi, która wywołuje poruszenie wśród ptactwa drapieżnego oraz rybaków.
W kolejnej krainie – Västergötland – znajduje się seminarium nauczycielskie, w którym pedagodzy przygotowują się do wprowadzenia w swoich szkołach slojdu, czyli systemu nauczania prac ręcznych. Słuchając opowieści jednej z nauczycielek o olbrzymie z Västergötlandu, Paluszek poznaje ciekawe miejsca regionu. Kobieta prowadzi dzieci do Nӓan, gdzie uczyła się slojd, by zaśpiewały piosenki choremu dyrektorowi seminarium. Śpiew ten przywraca chorego do zdrowia.
Gęsi przelatują nad Hallandem i docierają do Skanii. Widząc rodzinną ziemię, Paluszek odczuwa dojmującą tęsknotę, choć wcześniej, ze względu na bezpieczeństwo Marcina, pragnął lecieć z Akką za granicę Szwecji. Dociera wreszcie do gospodarstwa rodziców, którzy bardzo się postarzeli. Odwiedza ich Aza z ojcem, który odkrył kopalnię i bardzo się wzbogacił. Opowiada rodzicom o przemianie Nilsa i oferuje pomoc, pan Holgersson jednak odmawia, bo jest zbyt dumny, by przyjąć czyjeś wsparcie. Wraz z żoną cieszy się, że syn nie zszedł na złą drogę. W oborze Paluszek rozmawia z krasulą, która dostrzega przemianę chłopca. Skrzat od konia dowiaduje się, dlaczego okulał. Informację, jak wyleczyć zwierzę, Paluszek zostawia zapisaną na podkowie. Wraca też Marcin. Pokazuje żonie i dzieciom swoje gospodarstwo. Zostaje złapany przez matkę, która zamierza zabić i sprzedać ptaki. W ostatniej chwili Nils krzyczy, by tego nie robiła i odzyskuje swą ludzką postać.
Nazajutrz (9 listopada) chłopiec udaje się na wybrzeże, licząc na to, że będzie mu dane pożegnać się z gęśmi. Akka go rozpoznaje. Mimo iż nie rozumieją się już wzajemnie, czule się ze sobą żegnają. Stado odlatuje.