Tytuł
Tytułowej cudownej podróży przypisać można dwojakie znaczenie. W sensie dosłownym jest to wędrówka nosząca znamiona niezwykłości, nadprzyrodzoności. Fantastyczny jest środek transportu, którym porusza się Nils, jest to bowiem grzbiet gęsi domowej. W sensie metaforycznym natomiast jest to rodzaj wędrówki w głąb siebie, która umożliwi głównemu bohaterowi zweryfikowanie jego postaw wobec świata. Cudowność tej podróży sprowadza się do wspaniałych efektów, jakie przynosi. Nils ulega całkowitej przemianie wewnętrznej.
Czas i miejsce akcji
Akcja „Cudownej podróży” toczy się w drugiej połowie XIX wieku. Rozpoczyna się wczesną wiosną. Dzień, w którym Nils zostaje zaklęty w skrzata i rozpoczyna podróż na grzbiecie gąsiora Marcina, przypada na 20 marca. Szwecja jest jeszcze skuta lodem, jednak przyroda powoli budzi się do życia. Do celu podróży stado dociera 19 czerwca. W drogę powrotną bohaterowie wyruszają 1 października. Akcja kończy się, gdy Nils wraca do domu. Wydarzeniem zamykającym fabułę jest pożegnanie ze stadem przypadające na 9 listopada.
Książka Selmy Lagerlöf to klasyczna powieść drogi, dlatego akcja przenosi się z miejsca na miejsce, by w efekcie objąć teren całej Szwecji. Jedne miejsca mały bohater podziwia z lotu ptaka, w innych wraz z towarzyszami zatrzymuje się na dłużej, poznając ich historię, topografię, zabytki czy mieszkańców. Swoją podróż Nils rozpoczyna w rodzinnej Skanii, krainie najbardziej wysuniętej na południe kraju. Stado kolejno przemierza Blekinge, Olandię, Gotlandię, Smalandię, Västmanland, Dalarnę, Upplandię, Hälsingland, Gästrikland, Medelpad, Angermanland, Västerbotten i dociera do Laponii. Droga powrotna wiedzie przez Jämtlandię, Härjedalen, Dalarnę, Värmland, Dalsland, Bohuslän, Västgotlandię, Halland, by zakończyć się w Skanii.
Wątki
W sferze fabularnej „Cudownej podróży” splatają się ze sobą dwa wątki – historia podróżującego wraz z dzikimi gęśmi Nilsa oraz poszukujących ojca Azy i Matsa. Losy młodych bohaterów toczą się niezależnie od siebie. Inne cele przyświecają Nilsowi, który pragnie przeżyć przygodę, inne Azie i Matsowi walczącym o swoją przyszłość. O ile Nilsowi w podróży towarzyszy stado, którego członkiem się staje, o tyle Aza i jej brat przemierzają Szwecję samotnie, zdani na łaskę i niełaskę obcych ludzi oraz własny spryt. Ich drogi jednak kilka razy się przecinają. Nils wywołuje pożar w chatce należącej do dzieci, te z kolei w trakcie wędrówki znajdują jego bucik z wyrytym imieniem, który następnie zwracają właścicielowi. Paluszek pomaga dzieciom bezpiecznie przebyć jezioro, na którym pęka kra. W jednym z ostatnich rozdziałów Aza i jej ojciec odwiedzają rodziców Nilsa, by opowiedzieć im o szlachetnych uczynkach chłopca i zaoferować swą pomoc. Oba wątki znajdują szczęśliwe zakończenie – odmieniony Nils dociera bezpiecznie do domu i odzyskuje ludzką postać, Azie udaje się odszukać ojca, który niespodziewanie wzbogaca się.
Motywy
Motyw podróży
Przemierzając Szwecję, Nils ma okazję poznać ojczyznę, jej historię, obyczaje, mieszkańców. Z lotu ptaka podziwia zmieniające się krajobrazy, zakłady produkcyjne, miasta i osady. Przygląda się ludziom i zwierzętom, słucha ich opowieści. Do domu wraca po kilku miesiącach zupełnie odmieniony.
Podróżują także Aza i Mats. Osieroceni przez matkę pragną odnaleźć ojca, który porzucił rodzinę. Zdani tylko na siebie pokonują kolejne przeszkody. Wędrówka Matsa kończy się w lapońskim Malmberget, gdzie chłopiec umiera na skutek wypadku w kopalni. Azie natomiast udaje się odnaleźć ojca.
Motyw przemiany wewnętrznej
Nils jest chłopcem krnąbrnym, złośliwym i okrutnym. Nie szanuje rodziców, krzywdzi zwierzęta. Ukarany przez krasnoludka sam zamienia się w skrzata. Z nowej perspektywy przygląda się światu, rozumie mowę zwierząt, poznaje ich zwyczaje, naturę. Zaczyna dyskretnie pomagać tym, którzy znaleźli się w potrzebie. Stopniowo zyskuje nowych przyjaciół i nowe spojrzenie na świat. Do domu wraca całkowicie odmieniony.
Motyw przyjaźni
Początkowo Nils nie liczy się z nikim, nikogo nie szanuje, nie potrzebuje. Bez żalu opuszcza dom, nieczęsto zdarza mu się zatęsknić za rodzicami. Trudy podróży zbliżają go do Marcina, w którym odnajduje prawdziwego przyjaciela. Od tej pory są nierozłączni, czują się za siebie odpowiedzialni i wzajemnie ratują z opresji. Wyrazem najwyższego przywiązania Nilsa do gąsiora jest uratowanie go od śmierci z rąk matki chłopca.
Motyw przyrody
Przyroda jest nie tylko tłem przedstawionych w "Cudownej podróży" zdarzeń. Jest także bohaterem opowieści. Nils jako krasnoludek częściej obcuje ze zwierzętami niż ludźmi. To one są jego przewodnikami po świecie. Chłopiec poznaje ich obyczaje (gody na górze Kulla, gniazdowanie w Laponii, zwyczaje łowieckie drapieżników), procesy zachodzące w naturze (odrodzenie Puszczy Kolmärdeńskiej), dowiaduje się o skarbach, które skrywa w sobie ziemia (historia kopalni w Falun). Natura żywi go, daje schronienie. Ojczyste krajobrazy są źródłem nieustającego zachwytu.
Motyw miłości
Azę i Matsa łączy wyjątkowa więź. Po śmierci matki są nierozłączni. Troszczą się o siebie, wspierają, walczą o przetrwanie. Aza czuwa przy umierającym chłopcu, rozpamiętując, jak wiele musiał w życiu przecierpieć. Bardzo kocha młodszego braciszka i pragnie go upamiętnić. Gdy się przebywało z kimś takim jak Mats – argumentuje potrzebę urządzenia uroczystego pogrzebu – to musi się przede wszystkim myśleć o tym, jak go uczcić, dopóki jeszcze można.
Elementy baśniowe w powieści
W powieści Selmy Lagerlöf obecne są charakterystyczne dla baśniowej rzeczywistości motywy. Dominującym jest motyw wędrówki obfitującej w niezwykłe przygody, niecodzienne spotkania, prowadzącej do przemiany wewnętrznej bohatera. Motyw mędrca rozpatrywać można w kontekście roli, jaką w życiu Paluszka odgrywają Akka, Bataki oraz inne zwierzęta. To dzięki nim chłopiec poznaje ojczysty kraj, jego historię, tradycje, mieszkańców, prawa rządzące światem przyrody i w efekcie – samego siebie. Motyw walki dobra ze złem ilustrują z jednej strony zmagania troszczącego się o bezpieczeństwo stada Paluszka i poszukującego zemsty Mykity, z drugiej – wewnętrzna walka, jaką toczy Nils, który niejednokrotnie musi dokonywać wyboru między własnym i cudzym dobrem. Z walki tej wychodzi zwycięsko nie tylko wtedy, gdy próbuje powstrzymać matkę przed zabiciem Marcina, ryzykując własną przyszłość, ale i w Uppsali, gdzie rezygnuje z możliwości odzyskania człowieczego wyglądu na rzecz zrozpaczonego studenta, czy w Skansen, gdzie uczciwość każe mu dotrzymać danego słowa za cenę wolności. Jak w baśni, tak i w „Cudownej podróży” dobro triumfuje – Mykita zostaje ukarany, Nils staje się dobrym, wrażliwym człowiekiem, a boleśnie doświadczona Aza znajduje spokój w ramionach ojca.
Baśniowy charakter ma także antropomorfizacja przyrody. Obdarzone ludzkimi cechami są przedstawione w powieści zwierzęta. Ich działania motywowane są typowo ludzkimi emocjami – Marcin zakochuje się w Miluchnie, Klekot wciąż narzeka, Niezarada mści się za śmierć towarzyszki, kaczor Jarro ma wyrzuty sumienia z powodu swej roli wabika, a zazdrosne siostry Miluchny próbują zdyskredytować Marcina w oczach ukochanej.
Istotnym elementem „Cudownej podróży” są liczne podania i legendy ilustrujące wierzenia ludowe (legenda o Latawicy z Yzӓtter), ukazujące historię krain, miast, gór, rzek (podania o Sztokholmie, o rzece Dalӓlven lub o Jӓmtlandii) oraz wyjaśniające pochodzenie bogactw naturalnych Szwecji (np. legedna o Vӓstmanlandzie). Pojawiają się w nich fantastyczne postacie (olbrzymi, wiedźmy, krasnoludki, syreny) oraz magiczne miejsca (zatopiona Vineta, która raz na sto lat wyłania się z morza) i wydarzenia.