Zdanie złożone zawiera przynajmniej dwa orzeczenia wyrażone osobową formą czasownika. W zależności od ich liczby wyróżnia się zdania jednokrotnie złożone (z dwoma orzeczeniami) oraz wielokrotnie złożone (z trzema lub więcej orzeczeniami). Każda z części zawierająca orzeczenie to zdanie składowe.
Zdania jednokrotnie złożone
Zdania jednokrotnie złożone (z dwoma zdaniami składowymi):
Nie sądziłem, że tak łatwo się poddasz.
Kto sieje wiatr, ten zbiera burzę.
Odwiedziłbym cię, ale nie znam twojego adresu.
Piotr wszedł do domu i zdjął płaszcz.
Zdania wielokrotnie złożone
Zdania wielokrotnie złożone (z trzema lub więcej zdaniami składowymi):
Ponieważ wiał silny wiatr, zdecydowaliśmy, że zostaniemy w schronisku.
Patrycja dużo się uczy, ponieważ marzy o stypendium, które umożliwi jej rozwijanie zainteresowań.
Gdy wszedłem do pokoju, zauważyłem, że mój pies wyleguje się na kanapie, a kot leży na dywanie i bawi się szmacianą piłką.
Zdania złożone dzielą się na współrzędnie złożone i podrzędnie złożone.
Zdania złożone współrzędnie
Budowa
Zdania składowe w zdaniach współrzędnie złożonych mogą istnieć obok siebie niezależnie, żadne nie określa drugiego. Nie można jednym zdaniem składowym zapytać o drugie.
Zdanie Piotr czyta, a Ala ogląda telewizję. zbudowane jest z dwóch zdań składowych. Jeśli usunie się spójnik „a” i rozdzieli je kropką, nie stracą ani znaczenia, ani sensu: Piotr czyta. Ala ogląda telewizję.
Analogicznie:
Mam psa i chodzę z nim na spacery. lub Mam psa. Chodzę z nim na spacery.
Boli mnie ząb, więc idę do dentysty. lub Boli mnie ząb. Idę do dentysty.
Zdania składowe w zdaniu złożonym współrzędnie oddzielają przecinki (Słońce świeci, pada deszcz, wieje silny wiatr.) lub łączą spójniki (Słońce świeci, ale pada deszcz i wieje silny wiatr.).
Przed niektórymi spójnikami stawia się przecinek (m.in. ale, lecz, więc, zatem), przed innymi się go nie stawia (m.in. lub, bądź, oraz, i). Należy tu stosować odpowiednie zasady interpunkcji.
Rodzaje zdań współrzędnie złożonych
Zdania łączne - treść obu zdań składowych łączy się ze sobą, dwa zdarzenia współistnieją ze sobą. Typowe spójniki – i, a, oraz, ani/ani, także. Zdania mogą być także połączone bezspójnikowo.
Pies szczeka, kot mruczy.
Siedzę w parku i karmię gołębie.
Zdania rozłączne – treść obu zdań wzajemnie się wyklucza. Typowe spójniki – albo, lub, bądź.
Usiądę na ławce lub jeszcze pospaceruję.
Obejrzę film albo przeczytam książkę.
Zdania przeciwstawne – treści obu zdań są ze sobą niezgodne, przeciwstawiają się sobie. Typowe spójniki – ale, lecz, jednakże, zaś, natomiast.
Długo się uczyłem, ale dostałem jedynkę.
Na południu Polski jest ciepło, a na północy panuje mróz.
Zdania wynikowe – treść jednego zdania wynika z treści drugiego, oba zdania składowe pozostają w stosunku przyczynowo-skutkowym. Typowe spójniki – więc, zatem, toteż, dlatego.
Mam czas, więc ci pomogę.
Skończyłeś pracę, zatem możesz odpocząć.
Zdania złożone podrzędnie
Budowa
W zdaniach złożonych podrzędnie jedno zdanie jest główne (nadrzędne), a drugie jedynie uzupełnia jego treść (podrzędne). Zdanie podrzędne zawiera dodatkowe informacje i pełni taką samą funkcję jak poszczególne części zdania.
Pójdziemy do parku, gdy przestanie padać.
Pójdziemy do parku to zdanie główne, nadrzędne
gdy przestanie padać to zdanie podrzędne – zawiera szczegółową informację dotyczącą czasu, odpowiada na takie samo pytanie jak okolicznik czasu – kiedy?
W zdaniu złożonym podrzędnie zdania składowe łączy się tzw. wskaźnikami zespolenia, czyli:
a. spójnikami – Śpiewam, bo lubię. Pomogę ci, jeśli chcesz. Wiem, że lubisz podróże.,
b. zaimkami – Wiem, gdzie mieszkasz. Masz, co chciałeś. To jest obraz, który namalowałem.
Zdania składowe zawsze rozdziela się przecinkiem stawianym przed wskaźnikiem zespolenia.
Wskaźnik zespolenia zawsze należy do zdania podrzędnego (niezależnie od jego kolejności w zdaniu).
Wezmę parasol, ponieważ będzie padało. Zdanie drugie jest podrzędne – zawiera spójnik
Ponieważ będzie padało, wezmę parasol. Zdanie pierwsze jest podrzędne – zawiera spójnik
Rodzaje zdań złożonych podrzędnie
Zdanie podrzędne podmiotowe odpowiada na pytania podmiotu (kto?, co?).
Ten otrzyma nagrodę, kto pierwszy dobiegnie do mety.
Kto otrzyma nagrodę? Kto pierwszy dobiegnie do mety.
Zdanie drugie uzupełnia treść pierwszego, więc jest podrzędne. Odpowiada na pytanie podmiotu kto?, więc jest podmiotowe.
W przypadku pytania co? może pojawić się trudność, ponieważ na takie samo pytanie odpowiada też dopełnienie. Aby mieć pewność, że zdanie podrzędne jest podmiotowe, wystarczy przyjrzeć się zdaniu nadrzędnemu. Jeżeli nie zawiera podmiotu, zdanie podrzędne będzie podmiotowym. Jeżeli zawiera podmiot, zdanie podrzędne będzie dopełnieniowym.
Ustalono, (co?) że wyjazd odbędzie się w grudniu.
W zdaniu nadrzędnym (Ustalono) nie ma podmiotu, więc podrzędne jest podmiotowe.
ale
Ala wiedziała, (co?) że ustaliliśmy termin wyjazdu.
W zdaniu nadrzędnym jest podmiot (Ala), więc zdanie podrzędne jest dopełnieniowe.
Zdanie podrzędne orzecznikowe zastępuje orzecznik niewyrażony w zdaniu nadrzędnym i odpowiada na pytania kim jest?, czym jest?, jaki jest?, kim się stał?, czym się stał ? kim zostanie? czym zostanie?
Wiatr był taki, że zrywał dachy z domów.
W zdaniu nadrzędnym występuje orzeczenie imienne – łącznik „był” i orzecznik „taki”. Zdanie podrzędne uzupełnia treść orzecznika – tłumaczy, co znaczy „taki”.
Alexander Fleming był tym, (kim był?) kto odkrył penicylinę.
Nagroda Nobla jest tym, (czym jest?) o czym marzy wielu naukowców.
Stanę się tym, (kim się stanę?) kim zechcę.
Podróż była taka, (jaka była?) że na długo ją zapamiętamy.
Zdanie podrzędne przydawkowe określa rzeczownik ze zdania nadrzędnego i odpowiada na pytania jaki?, który?
Przeczytałem książkę, (jaką książkę?) którą mi poleciłeś.
Poznałam człowieka, (jakiego człowieka?) który jest wyjątkowo dowcipny.
Odbyłam podróż, (jaką podróż?), której długo nie zapomnę.
W przypadku zdań przydawkowych często mamy do czynienia ze zdaniami wtrąconymi. Zdanie podrzędne jest wplecione w zdanie nadrzędne.
Sukienka, (jaka sukienka?) którą wczoraj sobie kupiłam, okazała się za mała.
Sukienka okazała się za mała – zdanie nadrzędne
którą wczoraj sobie kupiłam – zdanie podrzędne
Zdania podrzędne okolicznikowe informują o okolicznościach czynności wskazanych w zdaniach nadrzędnych i odpowiadają na te same pytania, co poszczególne okoliczniki.
Usiądę tam, (gdzie?) gdzie mi każesz. zdanie podrzędne okolicznikowe miejsca
Jem, (kiedy?) gdy odczuwam głód. zdanie podrzędne okolicznikowe czasu
Czytaj tak, (jak?) aby wszyscy słyszeli. zdanie podrzędne okolicznikowe sposobu
Macham, (po co?) abyś mnie zauważył. zdanie podrzędne okolicznikowe celu
Kładę się, (dlaczego?) bo jestem zmęczony. zdanie podrzędne okolicznikowe przyczyny
Przyjdę, (pod jakim warunkiem?) jeśli znajdę czas. zdanie podrzędne okolicznikowe warunku
Wyszedłem, (mimo czego?) mimo że padał deszcz. zdanie podrzędne okolicznikowe przyzwolenia
Krzyczał tak głośno, (jak bardzo?) aż uszy bolały. zdanie podrzędne okolicznikowe stopnia/miary
Zdanie podrzędne dopełnieniowe uzupełnia treść orzeczenia ze zdania nadrzędnego i odpowiada na pytania przypadków zależnych (bez mianownika i wołacza).
Przyglądałem się temu, (czemu się przyglądałem?) co robisz.
Zrozumiałem, (co zrozumiałem?), że popełniam błąd.
Nie rozumiem, (czego nie rozumiem?) o czym mówisz.
Rozmawialiśmy o tym, (o czym rozmawialiśmy?), co stało się w szkole.