Łysek z pokładu Idy - streszczenie

Tytułowym bohaterem opowiadania Gustawa Morcinka z 1933 roku jest gniady koń pociągowy, podobny do wielu innych, jakie w zacofanym górnictwie Polski z początków XX wieku wykorzystywano do transportu węgla w kopalnianych szybach. Poznajemy go w momencie, gdy oczekuje na zwiezienie do podziemnych korytarzy stając się przedmiotem zachwytu zgromadzonych wokół niego górników.

Łysek trafia do pracy przy kolejce przewożącej węgiel chodnikiem nazywanym przez górników pokładem Idy. Jego towarzyszem pracy, a z czasem również i „rozmów”, zostaje niejaki Kubok odliczający już miesiące do przejścia na upragnioną emeryturę. Górnik dostrzega w Łysku niezwykle pracowitego, bystrego i doskonale rozumiejącego jego gadaninę kompana, który swoje zdanie – a posiada je na każdy temat – wyraża odpowiednio intonowanym parskaniem i rżeniem. Koń staje się ulubieńcem wszystkich pracowników pokładu Idy, którzy chętnie rozpieszczają go rozmaitymi smakołykami z wdzięczności za nieocenioną pomoc i ciężką pracę.

Z biegiem czasu zapał i optymizm Łyska zdają się słabnąć, a pewnego dnia Kubok dostrzega rozciągające się na oczach zwierzęcia bielmo będące skutkiem ciągłego przebywania w kopalnianych ciemnościach. Górnik alarmuje przełożonych, prosząc o wywiezienie Łyska na powierzchnię, aby w ten sposób uratować go przed utratą wzroku, okazuje się jednak, że korytarz jest zbyt wąski na przetransportowanie nim zwierzęcia. Łysek pozostaje na pokładzie Idy z dnia na dzień markotniejąc i coraz bardziej zasmucając Kuboka.

Po pewnym czasie w kopalni ma miejsce wypadek, w wyniku którego Kubok zostaje przygnieciony zawalonym stropem. Łysek staje wówczas na wysokości zadania i wyciąga kompana spod gruzów ratując mu życie. W geście uznania jego zasług zarząd kopalni podejmuje decyzję o przebudowie feralnego chodnika tak, by wystarczyło miejsca na wywiezienie konia na powierzchnię, gdzie czeka go zasłużony odpoczynek u boku Kuboka.