Republika Południowej Afryki
TERYTORIUM I LUDNOŚĆ PAŃSTWA
Powierzchnia: 1 220,8 tys. km2 (8. pod względem wielkości państwo Afryki), dawne dominium brytyjskie, które połączyło w 1919 roku cztery brytyjskie kolonie w Afryce Południowej (w tym Transwal i Oranię – dawne państwa holenderskojęzycznych Burów, podbite przez Wielką Brytanię w rezultacie II wojny burskiej – 1899-1902).
Liczba ludności (2011 r.): około 51,7 mln ludzi.
Gęstość zaludnienia: średnio 42,3 osób/km2, skupiona głównie na wybrzeżu oraz na północnym-wschodzie kraju – w przemysłowej prowincji Gauteng i w prowincji Limpopo.
Kraj charakteryzuje dodatni przyrost naturalny (2009): +6,40‰ – jeden z niższych w Afryce. RPA jest krajem imigracyjnym – przyjeżdżają tam (również nielegalnie) mieszkańcy Zimbabwe, Demokratycznej Republiki Konga, Somalii i innych państw. Liczba oficjalnych uchodźców w RPA wynosiła w 2007 roku ponad 140 tys. osób. Wg nieoficjalnych szacunków w RPA może być prawie 2 mln zagranicznych rezydentów.
Struktura wiekowa ludności jest młodsza niż w Polsce – ok. 40% populacji RPA nie skończyło 20 lat, a tylko 5,2% populacji skończyło lat 64. Stosunkowo krótka jest oczekiwana długość życia w momencie urodzin – ok. 54 lat (wśród białych jest to jednak 71 lat – 2009 rok). Wynika to przede wszystkim z epidemii AIDS (zwłaszcza wśród czarnej ludności) - szacuje się, że ponad 5,5 mln mieszkańców RPA jest nosicielami wirusa HIV (najwięcej na świecie).
W latach 1948-1994 biała mniejszość stosowała w praktyce politykę segregacji rasowej (wyróżniano 4 grupy ludności) i wyzysku czarnej większości mieszkańców kraju (apartheid). Dziś RPA ma 11 oficjalnych języków państwowych (w tym 9 pochodzenia afrykańskiego). W kraju przeważa ludność czarna – prawie 80% ludności – najliczniejsza we wschodniej połowie kraju. Po około 9% ludności RPA stanowią Biali i Kolorowi (mulaci) i około 2,5% mieszkańców kraju to Azjaci (pochodzący zwłaszcza z subkontynentu indyjskiego).
Według spisu powszechnego z 2011 roku najwięcej mieszkańców RPA posługuje się: językiem Zulu (22%), Xhosa (16%) i Afrykanerskim (13,5% - główny język białej mniejszości, ale też Kolorowych). Inne używane języki to m.in.: Ndebele, Sotho, Swazi, Tswana, czy Venda.
Większość mieszkańców RPA (ok. 80%) to chrześcijanie (przede wszystkim protestanci z lokalnych kościołów afrykańskich). Pewne znaczenie mają też lokalne wierzenia. Poza tym liczni – wśród imigrantów z Indii i dzisiejszych uchodźców – są muzułmanie i hinduiści.
Stolicą kraju jest Pretoria (przed 1902 rokiem stolica republiki burskiej Transwal, obecnie część obszaru metropolitalnego Tshwane, prowincja Gauteng). Liczyła ona w 2007 roku prawie 1,34 mln osób.
Pretoria nie jest największym miastem w RPA. Inne duże miasta to:
- Johannesburg (dawniej Transwal obecnie prowincja Gauteng), liczba mieszkańców (2005) – prawie 3,29 mln mieszkańców,
- Kapsztad (Prowincja Przylądkowa Zachodnia), liczba mieszkańców (2007) – ponad 3,21 mln mieszkańców,
- Ekurhuleni (prowincja Gauteng), liczba mieszkańców (2005) – prawie 3,05 mln mieszkańców,
- Durban (prowincja KwaZulu-Natal), liczba mieszkańców (2007) – około 2,73 mln mieszkańców,
- Soweto (prowincja Gauteng) oraz Port Elizabeth (Prowincja Przylądkowa Wschodnia) o liczbie mieszkańców nieco ponad 1 mln.
Ludność miejska stanowi w 61,7% populacji całej RPA (podobna wartość w Polsce).
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Republika Południowej Afryki ma długą linię brzegową (>2,5 tys. km), obejmującą południowy kraniec kontynentu afrykańskiego.
Jest to przeważnie kraj wyżynny z szeregiem pasm górskich o przebiegu równoleżnikowym (75% powierzchni leży powyżej 600 m n.p.m.). Najwyższe z tych pasm górskich są Góry Smocze (Mafadi – 3 450 m n.p.m., na granicy z Lesotho). Inne pasma to m.in. Góry Śnieżne (wschodnia część płaskowyżu Karru Wysokiego, wysokość do 2 5000 m n.p.m.) i Góry Przylądkowe (o wysokości przekraczającej 2 300 m n.p.m.). Charakter płaskowyżu mają Wysoki Weld, Średni Weld i Wyżyna Transwalska opadające na północ do Kotliny Kalahari.
Klimat RPA jest zróżnicowany. Na południu – w Kraju Przylądkowym – występuje klimat podzwrotnikowy, w odmianie śródziemnomorskiej (z zimowymi opadami – na półkuli południowej przypadają one w czerwcu, lipcu i sierpniu). Dalej na północ występują klimaty zwrotnikowe, z opadami skąpymi (najbardziej sucho jest w Prowincji Przylądkowej Północnej), lub letnimi (lisopad-marzec), najwyższymi wzdłuż wybrzeży Oceanu Indyjskiego (w prowincji KwaZulu-Natal).
Suma roczna opadów wynosi ponad 1000 mm w Durbanie nad Oceanem Indyjskim, ok. 700 mm w dawnym Transwalu, ponad 500 mm w Prowincji Przylądkowej Zachodniej i <100 mm w północnej części wybrzeża zachodniego (obrzeżenia Pustyni Namib).
Temperatura powietrza w Durbanie waha się (średnie wartości temperatur ekstremalnych) od 10,5°C w lipcu do 28,0°C w lutym. Dalej na południe – w Kapsztadzie zakres zmian rocznych temperatury powietrza wynosi od 7,0°C do 26,5°C. W Johannesburgu na północy kraju temperatury zmieniają się od 4,0°C do 25,5°C. W miesiącach zimowych rejestrowano też temperatury ujemne (w Johannesburgu nawet -5,1°C). W zimie w górach czasami pada śnieg. Najwyższe temperatury powietrza występują latem w Prowincji Przylądkowej Północnej, na obrzeżeniu Pust. Kalahari (maksymalnie 51,7°C).
Sieć rzeczna jest dobrze, chociaż nierównomiernie rozwinięta. W zachodniej i północno-zachodniej części kraju rzek nie ma lub płyną rzeki epizodyczne oraz tranzytowa rzeka Oranje (o długości 1 860 km). Jest to główna rzeka zlewiska Oceanu Atlantyckiego. W soim dolnym biegu jest granicą między RPA i Namibią. Dopływem rzeki Oranje jest rzeka Vaal (o długości 1 120 km). Wzdłuż północnych granic RPA płyną rzeka Limpopo. Jej dopływy (na terenie RPA) to Olifants i Rzeka Krokodyla. Limpopo uchodzi do Oceanu Indyjskiego (w Mozambiku). Inne rzeki zlewiska Oceanu Indyjskiego (np. Tutela o długości 502 km) są dużo krótsze – odwadniają wschodnią i południową część kraju.
Świat roślinny i zwierzęcy RPA jest zróżnicowany. Lasów jest niewiele (3% powierzchni kraju) – są to wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe na wschodnim wybrzeżu i lasy tracące liście w porze suchej, lokalnie na północy kraju. Zachód i północny zachód kraju zdominowany jest przez zbiorowiska krzaczaste charakterystyczna dla półpustyni oraz pustynię (Kalahari, Namib). Występują tu licznie sukulenty, aloesy i wilczomlecze. Część północno-wschodnia kraju to głównie sawanna, przechodząca na obszarach wyżej położonych w górski step. Najciekawszym florystycznie regionem RPA jest Kraj Przylądkowy, gdzie występuje roślinność śródziemnomorska, w tym południowoafrykański odpowiednik makii – fynbos. Jest on bogaty w rośliny kwiatowe, znane nam z naszych ogrodów i balkonów (np. pelargonie – rośnie tu ich ponad 100 gatunków). Dzika fauna to głównie zwierzęta sawanny i półpustyni (słonie, nosorożce, antylopy, zebry, bawoły, lwy, strusie małpy – makaki i pawiany), żyjące w rzekach hipopotamy i krokodyle oraz gatunki morskie żyjące na brzegu oceanu – rekiny (m.in. żarłacze białe), uchatki karłowate, albatrosy i pingwiny przylądkowe. Południowa Afryka była miejscem, gdzie żyła kwagga - krewniak zebry. została ona wytępiona przez białych myśliwych w XIX wieku.
GOSPODARKA
Z PKB wynoszącym ok. 368 mld dolarów amerykańskich w 2010 roku jest gospodarka południowoafrykańska największą pod względem wielkości PKB gospodarką Afryki (ale dopiero 30. gospodarką świata). Wartość PKB w przeliczeniu na głowę mieszkańca uwzględniająca parytet siły nabywczej waluty wynosi 10 570 USD. Jest to jedna z najwyższych wartości PKB PPP per capita w Afryce.
Rozwój gospodarki RPA przyspieszył w 1996 roku, po zniesieniu międzynarodowych sankcji na stosujący politykę apartheidu rząd białych Afrykanerów. Niemniej jednak nierówności majątkowe dzielące w dalszym ciągu białych i czarnych mieszkańców kraju przekładają się na bariery dla dalszego rozwoju. Są nimi jest wysokie bezrobocie (ok. 25%), i ubóstwo, dotykające zwłaszcza czarnych Afrykanów. Skutkuje to frustracją i jednym z wyższych w Afryce wskaźników przestępczości. Problemem jest też drenaż mózgów dotyczący wykwalifikowanych kadr (m.in. medycznych). Głównym kierunkiem ich wyjazdów jest Wielka Brytania.
Podstawą dla rozkwitu gospodarki Republiki Południowej Afryki (a wcześniej republik burskich i brytyjskich kolonii na południowym krańcu Afryki) było górnictwo – zwłaszcza diamentów (Kimberley) i złota (w Witwatersrand).
Dziś udział górnictwa w wytwarzaniu PKB RPA wynosi już tylko ok. 6%, ale już udział surowców mineralnych (górniczych) w eksporcie RPA wynosi 60% jego wartości. Wydobycie platyny w RPA stanowi ok. 77% wydobycia światowego (2008 rok). RPA jest też dużym producentem: wanadu (38% wydobycia światowego), manganu (21% wydobycia światowego), złota (11% wydobycia światowego) i innych kopalin. Jest też RPA ważnym producentem szlifowanych diamentów.
Ważnym surowcem mineralnym RPA jest też węgiel kamienny (wydobycie w 2010 roku wynosiło ponad 259 mln ton – 4,3% wydobycia światowego). W okresie sankcji gospodarczych węgiel kamienny był wykorzystywany również do produkcji zastępczego paliwa płynnego.
Istotne znaczenie dla tradycji ale i gospodarki RPA ma rolnictwo (gł. ekstensywne na dużych farmach). RPA jest ważnym producentem kukurydzy, owoców cytrusowych, włókna sizalu i tytoniu. RPA jest ponadto znana jako jeden z większych regionów winiarskich. Ma też jedno z większych na świecie pogłowie owiec. Duże znaczenie ma też hodowla bydła i rybołówstwo.
Przemysł przetwórczy rozwinięty jest głównie w prowincji Gauteng i Prowincji Przylądkowej Wschodniej. Szczególnie ważny dla eksportu RPA jest przemysł samochodowy – produkujący auta i części samochodowe dla różnych międzynarodowych koncernów (BMW, Ford, Toyota i innych). Rozwinięte jest też hutnictwo stali, przemysł chemiczny i spożywczy (m.in. browarniczy).
Ważną branżą usługową RPA jest turystyka. W roku 2012 przyjechało tam ponad 9 mln turystów zagranicznych. Przyciągają ich przede wszystkim rezerwaty przyrody (m.in. Park Narodowy Krugera) oraz kultura ludów afrykańskich.