„Kolumbowie rocznik 20.” - geneza, czas i miejsce akcji
„Kolumbowie. Rocznik 20.” to powieść wojenna napisana w latach 1955-1956, opublikowana w 1957 r. Zawierała sporo treści niewygodnych dla ówczesnych władz. Bratny oparł ją na własnych doświadczeniach z okresu okupacji, powstania warszawskiego i lat powojennych. Alter ego autora to Jerzy, jeden z głównych bohaterów. W opisie walk powstańczych pisarz wiernie oddaje fakty i przebieg walk. Najsłabszym ogniwem jest trzeci tom „O życie”. Zdaniem Nowakowskiego:
(…) W tomie III zaczynają dziać się dziwne rzeczy, jakby porwano autora, a dokończenie książki powierzono jego rywalowi (…).
Akcja trzech tomów obejmuje lata 1942-1948. Tom I i II rozgrywają się głównie w Warszawie, w tomie III wydarzenia przenoszą się także za granice Polski (Niemcy, Ukraina, Francja).
„Kolumbowie rocznik 20.” - najważniejsi bohaterowie
Główni bohaterowie to: Kolumb, Jerzy, Zygmunt i Czarny Olo.
Kolumb ma żydowskie pochodzenie, co utrzymuje w wielkiej tajemnicy nawet przed przyjaciółmi, choć jak się później okazuje, nie była to dla nich żadna nowina. Jest przesądny, ma swoje dziwne rytuały, np. chodzenie parzystą stroną ulicy.
Kolumb należy do Szarych Szeregów i bierze udział w akcjach Małego Sabotażu. Potem dołącza do grupy dywersyjnej Zygmunta. W czasie okupacji spotyka się z Basią, gubiąc dokumenty przyczynia się do jej aresztowania i śmierci. Podczas powstania rodzi się w nim uczucie do Niteczki (która ratuje mu życie) i po raz kolejny przeżywa utratę ukochanej. Od tamtej pory jego związki z kobietami są powierzchowne i krótkotrwałe. Kiedy po wojnie spotyka Danielle, obawia się zaangażowania. W czasie powstania zostaje kilkukrotnie raniony i trafia do niewoli.
Po wyzwoleniu najpierw przebywa w Niemczech, a później we Francji, angażuje się w nielegalny handel. Ostatecznie jednak, głównie za sprawą audycji Jerzego, decyduje się powrócić do Polski.
Zygmunt ma zdolności przywódcze, potrafi wszystko zorganizować, zawsze zadbany, w szczególny sposób wymawia „r”. Aresztowany po wpadce z radiostacją, zostaje uwolniony, kiedy przebywa w szpitalu. Podczas powstania wykazuje się odwagą i awansuje do stopnia oficerskiego. Po wojnie wstępuje w szeregi LWP, ale zwierzchnicy mają wobec niego podejrzenia. Kiedy jego oddział zostaje skierowany do walki z podziemiem antykomunistycznym, dezerteruje i dołącza do dawnych partyzantów. Z partyzantką zrywa jeszcze szybciej, w końcu dociera do Warszawy. Tu okazuje się, że Bezpieka zatrzymała jego matkę. Zygmunt jest przykładem bohatera powstania, dla którego nie było miejsca w powojennej Polsce. Wszędzie był podejrzany.
Jerzy, największy idealista spośród grona przyjaciół, wiele czasu poświęca na lekturę i teoretyczne rozważania. Głosi lewicowe poglądy, długo waha się przed przystąpieniem do AK, nie zgadza się z polityką rządu emigracyjnego i nie wierzy w sens wysiłków Podziemia, nie widzi jednak innej drogi walki za ojczyznę. Zostaje włączony do grupy dywersyjnej Zygmunta.
Przejawia zdolności literackie i poetyckie. W czasie powstania traci żonę i syna. Z powodu znajomości z młodym Niemcem i uniknięcia aresztowania przy wpadce z radiostacją jest podejrzewany przez Podziemie o kolaborację. Zarzuty te bardzo mu ciążą, czuje się nawet zdradzony przez przyjaciół. Po wojnie redaguje „Głos Pokolenia”, pisze w nim dosadnie, tak jak myśli, naraża się tym zarówno oficjalnym władzom, jak i środowiskom prolondyńskim. Ginie zastrzelony na ulicy, nie jest jednoznaczne, czy to agenci Bezpieki, czy byli AK-owcy.
Czarny Olo – panicz, pochodzi z rodziny szlacheckiej, ale jego poglądy są lewicowe. Robi zdjęcia wyrzutni rakiet, a potem dostarcza część niewypału brytyjskiemu wywiadowi. Ubolewa nad tym, że nie zwrócono mu nawet kosztów przejazdu, choć dokonał niebezpiecznego i bardzo ważnego zadania. Tuż przed godziną „W” odłącza się od swojego oddziału i wybuch powstania zastaje go w Śródmieściu. Podczas walk dowodzi drużyną uderzeniową, zabija jednego ze swoich żołnierzy za niesubordynację. Ma z tego powodu wyrzuty sumienia. Po wojnie wspomaga działania Jerzego, choć brakuje mu jego determinacji.
„Kolumbowie rocznik 20.” - problematyka
Pokolenie Kolumbów to generacja ludzi urodzonych w latach 20. XX wieku. Ich młodość przypadła na lata wojny. Całe pokolenie skażone było doświadczeniem walk zmuszone przedwcześnie wydorośleć, obyte ze śmiercią i cierpieniem. Wielu z tych, którzy ocaleli, nie mogło odnaleźć się w powojennej rzeczywistości.
Bratny skupia się na losach warszawskiej młodzieży inteligenckiej. Na przykładzie kilku przyjaciół ukazuje życie w okupowanej stolicy, przebieg powstania warszawskiego i powojenne losy Kolumbów.
Powieść Bratnego to przede wszystkim obraz straconego pokolenia. Pisarz przedstawia losy swoich rówieśników, ich codzienne życie, pierwsze miłości, naukę na tajnych kompletach, próby zdobycia pieniędzy, ideowe dyskusje i prawdziwe przyjaźnie – zwykłe sprawy dorastającej młodzieży w niezwykłe okrutnych czasach. Młodość naznaczoną śmiercią.
Cały drugi tom poświęcony jest walkom powstańczym. Pisarz ukazuje różne postawy, przykłady heroizmu, ale też tchórzostwa, egoizmu i samowoli. Obraz walczących stron nie jest czarno-biały. Znajdziemy tu zarówno dobrych Niemcy, jak i postępujący niemoralnie Polaków.
Bratny porusza też drażliwy temat wewnętrznych konfliktów po wojnie, formowania się nowej władzy. Losy czwórki bohaterów oddają złożoność sytuacji – każdy z nich szuka własnej drogi i każdy ponosi klęskę.