Rękopis znaleziony w Saragossie - streszczenie skrótowe

Powieść Jana Potockiego pt. „Rękopis znaleziony w Saragossie” relacjonuje dzieje fantastycznej wyprawy Alfonsa von Wordena – młodego oficera, który otrzymuje z rąk hiszpańskiego monarchy Filipa V stanowisko kapitana w gwardii walońskiej. W celu jego objęcia udaje się do Madrytu, wybierając najkrótszą drogę przez góry Sierra Morena, gdzie spotkać go mają niecodzienne przygody.

Serię niewyjaśnionych zdarzeń otwiera zniknięcie dwóch służących Alfonsa, zdające się już u początków wyprawy potwierdzać przestrogi, iż pasmo górskie zwane powszechnie Alpuharą pełne jest duchów i oddane we władanie złych mocy. Worden dociera więc samotnie do nawiedzonej gospody Venta Quemada, gdzie u jego boku pojawiają się dwie piękne panny – Emina i Zibelda – które wprowadzają do powieści historię zamku Kassar-Gomelez i zamieszkującego go rodu, od lat prowadzącego z ukrycia walkę o propagowanie islamu. Alfonso spędza w towarzystwie tajemniczych, podających się za jego kuzynki kobiet noc, rano zaś budzi się pod szubienicą braci Zoto, niezrażony wyrusza jednak w dalszą drogę.

Dociera do pustelni, w której poznaje tajemniczego Zakonnika – ten z kolei opowiada młodemu żołnierzowi historię swego towarzysza imieniem Pacheco, którym opiekuje się od czasów opętania jego duszy przez diabła. W zamian Zakonnik otrzymuje od Alfonsa opowieść o jego dziejach, zaskakująco skomplikowanych i bogatych jak na osiemnastolatka.

Młody wojak rusza dalej, jego podróż zostaje jednak szybko przerwana przez żołnierzy Świętej Inkwizycji, którzy odprowadzają go do aresztu jako podejrzanego o współpracę z rodem Gomelezów. W lochu Alfons spotyka swoje rzekome kuzynki, poznaje również dominikanina, który wspólnie z towarzyszącym mu katem opisuje chłopcu wyszukane tortury, jakim zostanie poddany jeśli nie wyjawi szczegółów prowadzonego przez siebie spisku. Przed kaźnią ratuje go niespodziewana ingerencja braci Zoto i dwóch księżniczek, którymi okazują się być Emina i Zibelda. Cała grupa spędza noc w pobliskiej jaskini, a o świcie wyrusza wspólnie w dalszą drogę, w trakcie której jeden z braci opowiada Alfonsowi historię rodziny Zoto i swoją własną, stąd też dowiadujemy się o rozmaitych uwarunkowaniach, jakie sprawiły, że stał się rozbójnikiem.

Tymczasem podstępne siostry wymuszają na Alfonsie zdjęcie noszonej na szyi relikwii, co pośrednio skutkuje pojawieniem się szejka Gomeza i jego agitacją na rzecz przejścia na Islam. Młody  kapitan wypija wówczas zaczarowany napój, po którym zasypia i budzi się znów pod szubienicą. Szczęśliwie napotyka wówczas Zakonnika, który opuścił swoją pustelnię zaniepokojony losem swojego niedawnego gościa, razem udają się więc do chaty duchownego, gdzie zastają konającego Pacheca. Stamtąd Alfons udaje się do pobliskiego miasta, a następnego ranka budzi się w przydrożnej gospodzie. Pod wieczór pojawiają się w niej Cyganie, z którymi Worden postanawia wyruszyć w dalszą drogę.

Na trakcie nasz bohater spotyka poznaną wcześniej w gospodzie Rebekę i dowiaduje się historii jej przesyconego magią i okultyzmem życia, jest przez nią również namawiany do przejścia na wiarę muzułmańską. Po kilku dniach wędrówki opuszcza cygański tabor i wyrusza samotnie na zachód, odnajdując tajemną drogę do podziemi zajmowanych przez rodzinę Gomelezów, których dzieje opowie mu następnego ranka napotkany u wylotu jaskini muzułmański starzec.

Alfons wyrusza w dalszą drogę – znów wspólnie z cygańskim taborem, z którym podróżuje również Żyd Wieczny Tułacz, autor kolejnej szkatułkowej opowieści, dopowiadanej po trochu przez Naczelnika. Worden udaje się później w towarzystwie tego drugiego do grobowca Gomelezów, odnajdując przy nim pustelnika, który okazuje się nestorem i prawodawcą rodu, jak również ojcem tajemniczej Rebeki. Przy grobowcu pojawiają się również Emina i Zibelda – obie spodziewające się dzieci Alfonsa.

Szejk Gomelez wyjawia w finale Wordenowi, iż wszystkie przygody, jakie go spotkały, miały za zadanie sprawdzić jego lojalność wobec Inkwizyji, którą jego rodzina wspiera finansowo od wielu lat w zmian za ciche zezwolenie na szerzenie islamizmu w rejonie gór Sierra Morena. Alfons może wobec tego nareszcie udać się do celu swej wyprawy – Madrytu – gdzie ostatecznie dociera wczesnym latem, dowiadując się o śmierci ojca i wstąpieniu matki do klasztoru.

Dotarcie do Madrytu kończy akcję właściwą powieści, ale z epilogu dowiadujemy się, iż Alfons wziął udział w wyprawie swego regimentu na wojnę z Anglią, a ostatecznie dosłużył się tytułu generała hrabiego de Peńa Floryda. W trakcie jednej z wypraw wojennych spotkał również Eminę i Zibeldę, poznawszy swoje dzieci i przejmując opiekę nad córką Fatymą, która w Hiszpanii odebrała katolicki chrzest z rąk samego króla, później zaś została żoną syna Rebeki. W jesieni życia Wordena spotyka również zaszczyt objęcia stanowiska wielkorządcy Saragossy.