„Doktor Żywago” - geneza
Pasternak napisał swoją powieść w 1957 r., jej pierwsze wydanie ukazało się we Włoszech. Rok później pisarz otrzymał literacką Nagrodę Nobla „(...) za istotny wkład we współczesną poezję liryczną i podjęcie wielkich tradycji prozy rosyjskiej”, której jednak nie odebrał w wyniku nacisków władz komunistycznych, uznających powieść za antyradziecką.
W Związku Radzieckim utwór opublikowano dopiero w 1988 roku.
„Doktor Żywago” - czas i miejsce akcji
Akcja obejmuje okres kilkudziesięciu lat, rozpoczyna się na początku XX wieku, kiedy główny bohater ma zaledwie 10 lat, a kończy latem 1943 roku (epilog), kilka lat po śmierci doktora. Wydarzenia rozgrywają się głównie w Moskwie, ale też na prowincji, m.in.: w majątku w Warykinie i w drodze do niego, w Duplance, należącej do Kołogirowa, a także na frontach I wojny światowej.
„Doktor Żywago” - problematyka
Borys Pasternak zawarł w „Doktorze Żywago” obraz rewolucji. Przewrót społeczny został ukazany w sposób realistyczny, zgodny z faktami. Pisarz ujął go z dwóch perspektyw: szerokiej, politycznej i historycznej, ukazującej walki i zmiany oraz z punktu widzenia jednostek.
Dla każdego bohatera rewolucja ma nieco inne znaczenie, z pewnością jest to jednak groźny żywioł, który wpływa na życie wszystkich mieszkańców. I choć to żywioł wywołany przez człowieka, człowiek przestaje nad nim panować. Jednostki, nawet te na szczeblach władzy, zostają przez nią wchłonięte.
Rewolucja stoi w opozycji do „normalnego życia”, zakłóca jego bieg. Dochodzi do morderstw, gwałtów, przemocy, kradzieży. W sklepach brakuje jedzenia, zimą nie ma czym palić w piecach, szpitalom brakuje leków. Przestają działać urzędy i szkoły, dezorganizuje się praca kolei i podstawowych służb.
Ciągłe walki demoralizują ludzi, uczą rozwiązywania problemów siłą. Wszyscy stają się nieufni – Żywago ze swymi umiarkowanymi poglądami jest podejrzany dla obu skonfliktowanych stron. Porewolucyjne represje obejmują nie tylko przywódców, ale całe rodziny cywilów.
Doktor Żywago to przykład zwykłego, przyzwoitego człowieka. Nie posiada on nadzwyczajnych cech, nie jest wybitnie zdolny, nie marzy o byciu bohaterem. Stara się dobrze wykonywać swoją pracę, dbać o żonę i dziecko. Niechciana rewolucja burzy ten porządek, odciskając na nim piętno na całe życie. Żywago mógł być szanowanym lekarzem, ojcem, obywatelem, a umarł samotny, na ulicy. W tym nieszczęśliwym końcu zawiera się apel o uznanie inności, prawa do autonomii jednostki, która może podjąć decyzję o pozostaniu na uboczu wielkich wydarzeń historycznych, bez konieczności opowiadania się po którejkolwiek stronie.
W życiu Żywago najważniejszą rolę odgrywają dwie kobiety: Tonia i Lara. Tonia jest jego żoną, poznaną jeszcze w dzieciństwie, córką przyrodnich rodziców. Ich małżeństwo zostało zawarte zgodnie z wolą umierającej matki Toni, ale nie bez miłości. Tonia jest dobrą matką, troskliwą i wyrozumiałą żoną. Doktor ma wyrzuty, kiedy zdradza ją z Larą. Ale właśnie wtedy, gdy postanawia do niej wrócić, zastaje pożegnalny list, w którym Tonia zwraca mu wolność.
Laura to kobieta samodzielna, żywiołowa, silna i stanowcza. Jako młoda dziewczyna nawiązuje romans ze starszym zamożnym mężczyzną, który początkowo jej imponuje, a potem nudzi. Doprowadza do skutku małżeństwo z Antiopowem i jest gotowa szukać go na froncie. Kiedy w jej życiu pojawia się doktor Żywago, idzie za swoim uczuciem. Zmuszona do ucieczki godzi się tylko pod warunkiem, że on pójdzie z nią.
Pisarz ukazuje zło rewolucji, jej klęskę, polegającą na sprzeniewierzeniu się początkowym ideałom. Przy użyciu wzniosłych haseł pragnienia dobra i powszechnej sprawiedliwości szerzy się nienawiść, grabież i nowa – jak poprzednio – hierarchia władzy. Pasternak nie opowiada się jednak po żadnej ze stron, skupiając się raczej na uniwersalnych prawidłach ludzkiego losu niż osądach politycznych. Dlatego „Doktor Żywago” to przede wszystkim powieść o miłości, trudnych wyborach, wyrzutach sumienia, odpowiedzialności, a także – w nie mniejszym stopniu – roli przypadku w życiu człowieka.