Antyk to okres rozkwitu cywilizacji i kultury Grecji oraz Rzymu. Jest to czas w dziejach, który stanowi fundament kultury europejskiej, jaką znamy dzisiaj. Antyk datuje się na okres od I w. p.n.e do V w. n.e.
Antyk - ramy czasowe
Ramy czasowe antyku określa się zasadniczo na dwa sposoby. Datowanie uzależnione jest od wybranego punktu odniesienia. Jeśli bowiem „starożytność” będziemy rozumieli jako termin odnoszący się wyłącznie do kultury antycznej Grecji i Rzymu, wtedy za umowną datę początkową należy uznać VIII w. p.n.e. Nie wolno jednak zapominać, iż istotną częścią kultury europejskiej jest Biblia, a badacze uznają, iż powstawała ona już mniej więcej od XII w. p.n.e. Z uwagi na to, za początek epoki należałoby uznać koniec drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Epoka starożytności trwała kilkanaście wieków, bo aż do V lub VI w. n. e. Najczęściej wskazuje się dwa wydarzenia, które miałyby przypieczętować koniec antyku. Pierwszym jest upadek cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r., drugim natomiast zamknięcie Akademii Platońskiej, symbolu myśli starożytnej, co miało miejsce w 529 r.
Antyk - pochodzenie nazwy
Okres do V lub VI w. n.e. nazywa się zamiennie starożytnością lub antykiem. Słowo antyk pochodzi od łacińskiego wyrazu antiquus, czyli dawny.
Kultura epoki antyku
Antyk (starożytność) to epoka wielkich myślicieli i artystów. W czasie jej trwania wykształciły się zręby kultury europejskiej. Z owego okresu pochodzą między innymi takie „wynalazki” ludzkości jak: demokracja, teatr, początki myśli naukowej i jednocześnie jej dojrzałe rozwinięcie w systemie Arystotelesa, refleksja etyczna oraz wiele innych. Nie do przecenienia jest rola Biblii oraz dziedzictwa kultury greckiej i rzymskiej w kolejnych epokach.
Starożytność dzieli się przeważnie na kilka okresów, które dotyczą historii kultury greckiej i jej kontynuacji w antycznym Rzymie, nie obejmują więc tradycji judaistycznej (Stary Testament):
a) VIII – VI w. p.n.e. – okres archaiczny
b) V – IV w. p.n.e – okres klasyczny
c) IV – II w. p.n.e. – okres hellenistyczny
d) I w. p.n.e. – V w. n.e. – okres rzymski
Okres archaiczny
Początki okresu archaicznego związane są z kształtowaniem się epiki. Wówczas najprawdopodobniej zostały spisane „Illiada” i „Odyseja”, których autorstwo przypisuje się Homerowi. Wcześniej historie dotyczące przeszłości lub dokonań bohaterów i bogów były przekazywane ustnie przez wędrownych śpiewaków, tak zwanych aojdów. Dzieła homeryckie i twórczość Hezjoda dały wyraz już w miarę kompletnemu systemowi wierzeń starożytnych Greków.
W wieku VII i VI p.n. e. pojawiło się wielu wybitnych poetów i znakomita poetka – Safona. Pisano poezję okolicznościową (Anakreont), zagrzewającą do walki (Tyrteusz), sławiącą bogów (Pindar), miłosną (Safona). Za najwspanialszych poetów uznawano trójkę twórców: Anakreonta, Safonę i Pindara. Anakreont był autorem poezji lekkiej, czasami żartobliwej, sławiącej miłość i wino. Znalazł licznych naśladowców, a wiersze pisane zgodnie ze stylem zaproponowanym przez poetę nazywano anakreontykami. Safona natomiast sławiła miłość, w której najistotniejsze były silne, szczere uczucia. Obok liryków miłosnych pozostawiła także epitalamia, tworzone z okazji wesel swoich licznych przyjaciółek. Pindar zaś, to poeta znany najbardziej ze swoich hymnów pisanych na cześć bogów, Apolla i Dionizosa. Hymny poświęcone pierwszemu zwano peanami, drugiemu – dytyrambami. Dytyramby odegrają w V w p.n.e. istotną rolę, ponieważ między innymi z nich, wykształci się tragedia grecka.
Jeśli wierzyć tradycji, w VI w. p.n.e. tworzy bajki niejaki Ezop. Nie jest to do końca ustalone, ponieważ postać Ezopa jest na poły legendarna. Uznawany jest on jednak za twórcę bajki zwierzęcej, czyli takiej, w której bohaterami są zwierzęta, ale jako nosiciele cech ludzkich.
W VII i VI w. p.n.e. kształtują się pierwsze dwa znane greckie porządki architektoniczne: dorycki i joński. Określa się je z uwagi na styl kolumn, które odgrywały rolę nie do przecenienia w ówczesnym budownictwie. W stylu doryckim kolumna nie posiada bazy, jest masywna, zakończona głowicą o prostym, geometrycznym kształcie. Styl joński jest delikatniejszy, kolumna posiada już bazę i jest profilowana. Nazwy przywołanych porządków pochodzą od dwóch greckich plemion: Dorów i Jonów.
 |
| Partnenon |
Okres klasyczny
Okres klasyczny to apogeum rozkwitu kultury greckiej. Wówczas zaczęto uprawiać filozofię, na ateńskim Akropolu pojawił się Partenon, tworzyli tacy artyści jak Fidiasz, Poliklet i trzech wielkich tragików: Ajschylos, Sofokles, Eurypides. V w. p.n.e. to epoka tragedii, IV w. p.n.e. – filozofii.
Tragedia wywodzi się najprawdopodobniej od pieśni śpiewanych na cześć boga Dionizosa (dytyrambów). Z chóru śpiewaków wyodrębnił się pierwszy aktor, później kolejni, aż w końcu u Sofoklesa na scenie chór współwystępował z trzema aktorami. Wystawianie tragedii nie było rzeczą zwyczajną. Takie widowisko mogło się odbyć jedynie w czasie świąt, tak zwanych Dionizji Wielkich. Widać więc jak mocno ówczesna tragedia powiązana była z greckim systemem wierzeń. Z racji tego powiązania najważniejszą funkcją tragedii była funkcja religijna. Oglądane dzieło miało doprowadzić do katharsis, czyli oczyszczenia, jak wiek później pisał Arystoteles w swojej „Poetyce”. Na podstawie tragedii można zrekonstruować ówczesny światopogląd: ludzkim życiem rządzi fatum, od którego nie sposób się uwolnić, a sam świat jest tragiczny, to znaczy, iż niejednokrotnie zdarzają się sytuacje, kiedy to dobro walczy z dobrem, a człowiek nie jest w stanie wybrać żadnego rozwiązania.
W V w. p.n.e. żyją już pierwsi filozofowie, którzy starają się rozwiązać zagadkę rzeczywistości. Ich podstawowym pytaniem jest pytanie o arche – zasadę. Pojawiają się pierwsze pomysły, jak te Talesa czy Heraklita. Dla pierwszego wszystko pochodzi z wody, natomiast dla drugiego elementem konstytuującym świat jest ogień. Na przełomie V i IV w. p.n.e. żył Sokrates. To on przyczynił się do uporządkowania refleksji filozoficznej, chociaż sam nie stworzył żadnego systemu. Wskazywał jednak swoim rozmówcom, że pierwszą rzeczą, którą musi wykonać porządny myśliciel, jest określenie, czego tak naprawdę namysł będzie dotyczył, a więc chociażby zdefiniowanie pojęć. W IV w. p.n.e. wielkie systemy filozoficzne stworzyli Platon i Arystoteles. Pierwszy wskazywał, że istnieją dwa światy: rzeczywisty świat idei i pozorny świat rzeczy materialnych. Arystoteles dokonał zjednoczenia obu, twierdząc, że idee istnieją w rzeczach materialnych.
W okresie klasycznym tworzyli również wielcy rzeźbiarze i architekci. Dziełem Fidiasza jest między innymi ozdobienie Partenonu i wyrzeźbienie Zeusa Olimpijskiego, ogromnego posągu, który niestety nie dotrwał do naszych czasów. Poliklet stworzył kanon rzeźby greckiej, który oparty był na idealnych proporcjach ludzkiego ciała. Myron doskonalił dynamizm swych rzeźb, próbując oddać zjawisko ruchu, co z pewnością osiągnął rzeźbiąc „Dyskobola”.
Architekci mogą się pochwalić wypracowaniem kolejnego porządku, po doryckim i jońskim, który nazwano porządkiem korynckim. Charakterystyczną cechą tego stylu jest bogato zdobiona, smukła kolumna.
Okres hellenistyczny
W okresie hellenistycznym Grecja przeżywała swój kryzys, który był początkiem końca jej pierwszeństwa na polu kultury. Rosła wówczas potęga Rzymu, a państwa greckie były coraz bardziej skłócone. W IV wieku jednak nic jeszcze na to nie wskazywało. Podboje Aleksandra Wielkiego przyczyniły się do rozszerzenia kultury greckiej na wschód. Jednak już w II w. p.n.e. dominacja Rzymu w basenie Morza Śródziemnego była niezaprzeczalna.
W czasach kryzysu Grecy skupili się na szukaniu sposobów na przetrwanie złego okresu. W związku z tym wykształciły się kierunki filozoficzne, których przedmiotem refleksji była przede wszystkim ludzka egzystencja, mniej natomiast zajmowano się teoretycznym namysłem nad otaczającym człowieka światem. Wielką popularnością cieszyły się takie szkoły filozoficzne, jak epikurejczycy, stoicy czy hedoniści. Epikurejczycy głosili, że najważniejsze dla człowieka jest szczęście, więc powinien szukać przyjemności, a unikać bólu. Hedoniści dodawali, że chodzi tu o przyjemność fizyczną. Stoicy natomiast podkreślali, że należy utrzymywać swój umysł w równowadze i nie narażać się na przeżywanie gwałtownych emocji. Człowiek nie powinien się ani za bardzo cieszyć, ani zbyt mocno smucić, bo i tak nie ma wpływu na to, co mu się przytrafia. Szczęście widzieli więc w spokoju ducha.
Okres rzymski
Rzymianie chętnie czerpali z dorobku kultury greckiej. Na przykład wiele rzeźb rzymskich to jedynie kopie greckich oryginałów. Rzym zaakceptował greckich bogów (zmieniając im w zasadzie tylko imiona), architekturę, struktury polityczne, cenił literaturę i na niej się wzorował. Jednak trzeba podkreślić, że starożytni Rzymianie wnieśli oryginalny wkład w kulturę europejską.
 |
| Rzymskie Koloseum |
Najbardziej znani twórcy literatury rzymskiej epoki Cezara Augusta (I w. p.n.e. – I w. n.e.) to Owidiusz, Wergiliusz i Horacy. Owidiusz był wyśmienitym pisarzem elegii. Napisał także „Metamorfozy” (tu zawarł mity o przemianach, stąd tytuł) oraz „Ars amatoria”, czyli sztukę kochania. Wergiliusz zatroszczył się natomiast o to, by stworzyć literacką historię początków Rzymu: „Eneidę”. Opowiadała ona, biorąc za wzór przygody Odyseusza, o podróży Eneasza, który uciekł z płonącej Troi i dotarł do półwyspu Apenińskiego. Od niego Wergiliusz wywodził ród Rzymian.
Ważność poetyckiego dorobku Horacego potwierdzają późniejsze epoki. To poeta, do którego na przestrzeni wieków będą odwoływać się liczni artyści (w literaturze polskiej chociażby Jan Kochanowski). Tworzył pieśni (ody), epody (utwory o treści politycznej) oraz satyry. Najbardziej znanym jego dziełem jest pieśń rozpoczynająca się od słów „Exegi monumetnum aere perrenisu” (wzniosłem pomnik trwalszy niż ze spiżu), w którym sławi sztukę poetycką, mogącą zapewnić jedyną realną nieśmiertelność wielkiemu poecie.
W epoce Cezara Augusta tworzyli także: Tacyt, wielki rzymski historyk, oraz Seneka Młodszy, wychowawca Nerona, filozof, dramatopisarz.
Tak jak w II w. p.n.e. Rzym zdominował Grecję, tak po epoce Augusta coraz bardziej Rzymowi zaczęli zagrażać barbarzyńcy. Imperium przeżywało też niepokoje wewnętrzne. Można było wówczas dostrzec upadek obyczajów i rzymskiej kultury. Starożytnemu dziedzictwu zagrażało również tworzące się chrześcijaństwo, nie zawsze skore do życzliwego przyjęcia kultury pogańskiej. Pogodzenia chrześcijaństwa ze starożytnością miało dokonać się w pełni dopiero w następnej epoce.